معنی زمینی هویت طلبی “خلقها” در میدان سیاست امروز ایران

آقای شهاب برهان، از وارد شدن به یک بحث مهم و مُعتبر نظری در باره ملت و ناسیونالیسم، در پاسخ “دندان شکن” به نوشته من: “خطاب به تحصیلکردگان و مترجم مانیفست کمونیست”، خود را کنار کشیده اند. من عین جملات ایشان را در اینجا نقل میکنم، و در پایان لینک به همین نوشته ایشان را ضمیمه کرده ام تا وسعت و دامنه اختلاف خود را با ایشان، در دو زمینه:

۱. در مورد ملت و ناسیونالیسم؛

۲. در باره وزن و ظرفیت به پیش راندن آنچه که “هویت طلبی” قومی، خواست آموزش به زبان مادری و امتیاز طلبی های ملی واتنیکی و محلی و…  در معادله و سناریوهای رژیم چینج و در دوره استیصال که رژیم اسلامی در جهت بقاء خود بهرقیمت، تصمیم گرفته است جامعه ایران را بدان سو سوق بدهد، بیشتر توضیح بدهم.

اما عجالتا برای آقای برهان و همه کسانی که مثل ایشان فکر میکنند، من از “دلیل” امتناع اینها در ورود به جدل و مناظره در مورد مساله اول، آغاز میکنم:

ایشان نوشته اند:

” برای آن که شما مثل ما گرفتار «تجرید» نشوید، مسئله ملی را همسو با ملت دولت ستمگر انکار کنید و دور بزنید و کتاب هابسبام تان را برای «تحصیلکردگان» ببرید و بگوئید بخوانند و مجاب شوندکه مسئله ملی در ایران توهمی بیش نیست. اما ما، سر و کارمان با مردمان تحصیل نکرده (محروم از تحصیل به زبان مادری) است که از تبعیضات و ستم های ملی در رنج روزانه اند. ما از جنبش کارگری انتظار داریم از مبارزات آنان علیه تبعیض و ستم حمایت کند.“(پر رنگ کردن کلمات همه جا از من است)

تصور میکنم ایشان با انتخاب من به عنوان مخاطب این نصایح، اشتباه بزرگی مرتکب شدند. مطمئنم آقای برهان به عنوان یک فعال با سابقه “راه کارگر”، با سابقه فعالیتهای سیاسی من آشنائی دارند. میدانند که رفتن به میان “توده”های بی سواد و “آموزش” از آنها، “متاسفانه” بخش زیادی از دوران زندگی فعال من در دوره شور و شوق جوانی من بود. تصور میکنم از این نظر آن اندازه از اتوریته برخوردار و دارای “تجربه” هستم که به ایشان بگویم، من با زجر و مشقت و مرور انتقادی آن گذشته که بارها من را تا مرز ابتلا به دیپریسیون سیاسی کشانده است، خیر آن درس و مشق و آموزشها را سالهاست بخشیده ام. من به میان توده ها رفتم، با دهقانان درو کردم، اعضاء فامیل و کس و کار آنها را که مریض و بیمار و ناقص العضو بودند، در راستای “خدمت به خلق”، به تهران بردم و با کمک مادی رفقایم و همیاری آشنایان و رفقای “چپ” آنان را با هزینه آن رفقای نازنین و شریف، بستری و مداوا کردم. معلوم بود که این نوع فعالیتهای “توده ای” وجدان پوپولیستی من را بخوبی ارضاء میکرد و ثمره فعالیتهای من برای “گزارشدهی” تشکیلاتی و همزمان موجب رشد “محبوبیت” من در میان بخش وسیعی از مردم روستاها  و محلات فقیر نشین حاشیه شهرها بودند. من به همراه رفقای عزیز و پرنفوذی چون صدیق کمانگرها، در اوائل دهه ۵۰ شمسی در بخش وسیعی از مناطق روستائی کامیاران و سنندج “گشت” زده بودیم و با جمع زیادی از “مردمان تحصیل نکرده”، و کارگران فصلی “کرد” در میدان راه آهن و میدات غار دمخور و عیاق شده بودیم و گاها هم به عنوان “آموزش” با آنها و یا تنهائی در سنگ بری ها و گاراژها، کارگری و “حمالی” کرده بودم. اما “محبوبیت” ما موجب ارتقاء هیچ آگاهی نشد. چه، در تماس و پیوند با زحمتکشان ما “کتاب” امثال هابسبام و مارکس و لنین را برای آنها نمیخواندیم، تلاشمان این بود، که آنها قبول کنند که ما “مثل آنهائیم” و این همانطور که گفتم برای “گزارش” فعالیت به تشکیلات و محفل، بیش از حد کافی بود.  برعکس، “دهقان” بویژه، که آگاه بود بر اینکه ما امکانات داریم و دستمان به افراد “پا در دیوان”، یعنی ادارات و “قانون” وصل است، برای “منفعت خودش”، در حقیقت ما را قال گذاشته بود. در این فکر بود که در جنگ و نزاع بر سر نوبت آب با دهقان همسایه، یک “پارتی” دلسوز را که وکیل و وزیر و کارمند را میشناسد، در کنار خود دارد! از سترونی “محبوبیت” و معنی رابطه “معامله” و “سود و زیان” در حسابگریهای دهقان که در حالتی شبیه به “رو دستی” خوردن برای ما، و آنهم پس از زمانی طولانی، خود را آشکار کرد، میگذرم. اما، خود آن محبوبیت و رفتن به میان توده ها، در “تجربه” مشقت بار و زجر آور به من نشان داد که درد مردم “بی سواد”، “خواندن به زبان مادری” و محروم بودن از آن انگیزه “مبارزاتی” آنان نبود. چه، حتی خود آن مطالبه را طرح نمیکردند. آن خواست در آن دوره، امر روشنفکران و اقشار تحصیلکرده “اشراف” کردستان بود در راستای “ملت سازی”، به اتکاء یکی از عناصر تشکیل دهنده “ملت کرد”. برعکس تصور خام و پوپولیسم ما، مردم بی سواد و زحمتکش، بارها در همان دوره “آموزش من از آنها” به من میگفتند به پیر و پیغمبر حاضرم در “شهر” حمالی کنم تا بچه هایم مثل “شما” تحصیل کنند و “مقام” داشته باشند. و جالب این بود که همان تحصیلکردگان اشراف زاده خود در تهران و تبریز و شیراز درس میخواندند، مترصد فرصتی بودند تا به اروپا و آمریکا بروند و به یکی از زبانهای “معتبر” جهان مسلط شوند. زبان مادری، و عشق به آن، از دل مردم “تحصیل نکرده و بی سواد” در نیامده بود، همانطور که گفتم آن خواست بخشی از تلاشهای روشنفکران و تحصیل کردگان “کرد”، در راستای ملت سازی بود. ملتی که روشنفکران ملت موعود فی الحال خود را در مقام زعمای آن “فرض” کرده بودند. “زبان مادری”، طبق لیست استالین، نه یک ابزار مراوده طبیعی، که جزئی از مهندسی “ملت” بود.

جهت اطلاع آقای شهاب برهان عرض کنم که در “کردستان عراق”، حکومتهای مرکزی، حربه زبان مادری را از دست ناسیونالیستها در آوردند و در اوج سرکوبها و لشکر کشیها، در مدارس و حتی دانشکده ها و دانشگاهها “زبان کردی” رایج شد. حتی در دانشگاهها اجازه دادند که فیزیک و شیمی را به کردی بخوانند. اما مشکل برای “خلق تحت ستم” این بود که مدارک دانشگاههای سلیمانیه، در “بغداد” اعتبار نداشت، تا چه رسد به کشوری دیگر. “آموزش به زبان مادری”، در نتیجه این “کودتا” توسط حکومت مرکزی عراق، نه تنها ناسیونالیسم کرد را در این مهمترین عرصه “هویت ملی”، خلع سلاح کرد، بلکه وبال گردن مردم کردستان عراق و خود ناسیونالیستهای نازنین کرد نیز شد.

بعلاوه، بازهم برای اطلاع آقای برهان که ناشیانه من را هدف تبلیغات و پرووکاسیون خویش قرار دادند، یاد آوری کنم که صرفنظر از خلع سلاح ناسیونالیسم کرد در عرصه زبان مادری توسط حکومت مرکزی عراق، در مورد اینکه “زبان استاندارد” کردی چه هست و چه باید باشد، در بین “علما” ناسیونالیسم کرد ” هنوز” مورد مناقشه است. هستند کسانی که در همان کردستان، معتقد اند که لهجه “بادینی”، با وجود اینکه بخش زیادی از مردم به آن تکلم میکنند و “زبان مادری” شان است، زبانی بَدَوی و غیر شهری و غیر تکامل یافته است. یعنی با وجود اینکه منطقه وسیعی در کردستان ایران، عراق، ترکیه و سوریه زبان مادری شان لهجه های گوناگون “بادینی” یا “کرمانج” است، اما آموزش به آن زبان مادری را نه تنها حق خود نمیدانند و برای آن مبارزه نمیکنند، بلکه جناب زعمای حاکم در “اقلیم”، برای مثال مسعود بارزانی و نچیروان بارزانی،  هرگاه بخواهند “رسما” به زبان کردی حرف بزنند، نه به زبان مادری “کُرمانج” که “سورانی” ظاهر میشوند. یاد آوری یک نکته شاید قدری امثال طرفداران دروغین “مردم بی سواد” را به فکر فرو ببرد:

ناسیونالیستهای کرد، غذاهائی مثل “شلمین و دوینه” را جزئی از “فرهنگ” کردها به حساب میآورند، اما بدانید که اشراف ناسیونالیست و “تحصیلکرده” علاوه بر اینکه کلفت و نوکر و سرسرا و آشپزخانه و “مطبخ” خصوصی داشتند و کماکان نوع امروزی و “غربی” اش را دارند، اما هرکز در طول عمرشان طعم آن غذای سنتی کردها را نچشیدند؛ و جناب جلال طالبانی و بارزانی ها، حتی وقتی در “کوه” بودند، لب به چنان غذاهائی نمیزدند. آقای برهان برایشان مساله نیست چرا امثال طالبانی و بارزانی تخم و ترکه ها و فامیلهایشان را برای تحصیل به آمریکا و انگلستان میفرستادند، اما مردم کرد را به خواست آموزش زبان مادری و خوردن شلمین و دوینه تشویق میکردند و آنها را مقدس و “خط قرمز” در برابر “شوینیستها”ی فارس و ترک و عجم و عرب؟!

یکی دو نکته دیگر را جهت اطلاع کسانی که ناشیانه به کاهدان میزنند، در رابطه با همین زبان مادری یادآوری میکنم:

در کردستان ایران و عراق، هستند تحصیلکردگانی که معتقدند، “اورامی”، زبانی تماما مستقل؛ و اورامی ها ملیت و اقلیتی با سوابق متفاوت تاریخی از “کردها” هستند. در همان “کردستان”ها، در برابر اینکه لهجه “سورانی” یا “مهابادی” در مقابل لهجه “اردلانی” زبان استاندارد کردی تلقی شود مقاومت های جدی هست. در میان لهجه “کرمانج”، تفاوتها چنان زیاد است که حتی کرمانجی زبان ایرانی و عراقی، زبان کرد ترکیه و سوریه را اصلا نمی فهمد. با همه اینها، همان مردم بی سواد و زحمتکش، که فلسفه زندگی در زمان را درک میکنند، در دل این بحران بزرگ سیاسی و اقتصادی که جامعه ایران را فراگرفته، بچه های خود را تشویق نمیکنند که بروند خواست آموزش به زبان مادری را طرح کنند. قرض میکنند و محرومیت تحمل میکنند که بچه هایشان به کلاس زبان انگلیسی بروند. در ایران هم رژیم جمهوری اسلامی سالهاست حربه زبان را از دست ناسیونالیستها خارج کرده است. مجلات و روزنامه های زیادی با محوز دولت به زبان کردی منتشر میشوند و آقای “اسفندیار رحیم مشائی” که معرف حضور است از جانب وزارت اطلاعات مامور شد که با کمک امثال “شاعر جمهوری مهاباد”، عبالرحمن شرفکندی، معروف به “هه ژار”، و طرفداران کنگره چهار حزب دمکرات کردستان ایران، “صاحب امتیاز” مجله دو زبانه “سروه” را بر عهده بگیرد. “نمایندگان” مناطق کرد نشین در مجلس اسلامی، همگی با “لباس کردی” حضور بهم میرسانند.

آقای برهان لابد خبر دارد که یکی از انتقاداتی که به “اوجلان” میشود این است که او بلد نیست به “کردی” بنویسد! و همین کافی نیست که به ایشان گفته شود، “زبان”، با اینهمه ابهام و اختلاف که من فقط در مورد کردی آن نوشتم، فاکتوری نامُتّعین و مبهم برای “ملت شدن” است؟ در حالی که اوجلان نابلد در نوشتن زبان “مادری” اش، یکی از رهبران مطرح ناسیونالیسم کرد است؟  و یک سوال دیگر: چرا خانواده های کرد زبان مقیم در خارج کشور که قید و بند حکومتهای “شوینیست” عرب و عجم و ترک و فارس دست و بالشان را نبسته است و دولتها هم برای رعایت سیاست “نسبیت فرهنگی” امکان آموزش به زبان مادری را فراهم کرده اند، اما با اینحال فرزندان این خانواده ها خود ترجیح میدهند به زبانهای اصلی جهان آموزش ببینند و والدین هم اصراری برای مجبور کردن آنها به آموزش زبان مادری ندارند؟ آیا واقعا منظور چنین دوستان دروغین “خلقها” این نیست که کارگر و زحمتکش  را به دنیای مدنیت و پیشرفت چه مربوط؟ چرا محدود ماندن به جهالت و بی سوادی، حق و “هویت” مردم زحمتکش است، اما خود ناسیونالیستها که شکم هر شوینیست فارس و ترک و عرب و عجم را میدّرند، به فکر بیزینس وخریدن ویلا در مناطق خوش آب و هوای اروپا؛ و تشویق فرزندان خویش به آموزش در دانشگاههای اروپا و آمریکا و استرالیا هستند؟

یک “فکت” دیگر را توضیح میدهم و این قسمت را به پایان میرسانم:

آقای “دکتر” عباس ولی، که در ناسیونالیست بودن او کسی شک ندارد، کفش و کلاه کرد که برود به “خلق کرد” در کردستان عراق خدمت کند. او داوطلبانه به کردستان عراق مهاجرت کرد. اما نه برای آماده سازی و تدوین زبان استاندارد کردی، که برای راه انداختن یک دانشگاه “انگلیسی زبان”. او با شمّ ناسیونالیستی اش متوجه شده بود که اگر “کرد” بخواهد ملت شود و سری در میان سرها باشد، باید در معالات دنیای امروز، بازی کند. آگاه بود علیرغم هر عشق افلاطونی که ناسیونالیستهای عقب مانده چون همین آقای برهان به “زبان مادری” دارند، زبان انگلیسی، و نه زبان کردی که مدارک دکترا و فوق دکترا به زبان کردی در خارج از سلیمانیه و اربیل کاغذ پاره ای بیش نیست، یکی از راههای “کرد” برای دولت و “ملت” شدن است. زعمای اقلیم، به دلیل عقب ماندگی و قناعت به چاپیدن یک منطقه که مدنیت آن سالهاست آویزان است و تکلیف آن ناروشن، تلاش عباس ولی را ناکام ساختند.

حال که آقای برهان ناشیانه من را هدف تحریکات خود قرار دادند و پند و اندرزهایش در باره جایگاه اساطیری “آموزش به زبان مادری” به سنگ روی یخ تبدیل شد، اجازه میخواهم به اصل اختلاف بپردازم:

ایشان چنین نوشته اند:

“ناسیونالیسم (بمثابه ایده) و جنبش ناسیونالیستی (بمثابه حرکت و جریانی مادی) چطور ممکن است بدون وجود ناسیون (ملت) وجود داشته و همچون “مُثُل” افلاطونی موجد و تعّین بخش عینیت ملت بشود؟!” و: [این است درک “مترقی و پیشرو!” به ارث رسیده از منصور حکمت به شما در موضوع ملی]

من میدانستم که آقای برهان به منصور حکمت حسّاسیت دارد و به همین دلیل بخاطر جلوگیری از ترکیدن آن عُقده در دوایر متعدد نفرت از کمونیسم کارگری و منصور حکمت، به منصور حکمت مطلقا اشاره نکردم و از او نقل قول نیاوردم. او را به “هابسبام” مراجعه دادم. هابسبام مفصلا و مستدل در سه کتاب خود:

“ملت و ملت گرایی“، “اختراع سنت های توده ای” و ” ملت و ناسیونالیسم بعد از ۱۷۸۰ ، افسانه ها و واقعیات“؛  متکی بر تحقیقات و دانش گسترده در مورد ملت های مختلف مُدلل و مُستدل کرده است که: “این ملت نیست که ناسیونالیسم را می آفریند، بلکه بر عکس این ناسیونالیسم است که ملت را می آفریند.”  از نظر هابسبام تلاش برای تعریف مقوله ملت با اتکاء به مشخصات عینی مشترک نظیر زبان و هویت قومی به عنوان تعاریفی پایدار و جهانشمول، بیهوده است. چه با استنادهای فکچوال او بر حقیقتهای تاریخی نشان داده است که “در موارد زیادی هویت مشترکی که ناسیونالیسم بر آن انگشت می گذارد بسیار قدیمی تر از عروج ملت مُعّین و ناسیونالیسم مربوطه است.”

اما او با تبختُر و نیشخند همه روشنفکران خلقی و شیفته “توده بی سواد و تحصیل نکرده”، بی ظرفیتی خود در ورود به بازبینی یک معضل تئوریک و نظری، و در مقابل، پایبندی سنتی خود به “لیست استالین” در تعریف واژگونه ملت و ناسیونالیسم را چنین روی کاغذ آورده است:

” کتاب هابسبام تان را برای «تحصیلکردگان» ببرید و بگوئید بخوانند و مجاب شوند که مسئله ملی در ایران توهمی بیش نیست. اما ما، سر و کارمان با مردمان تحصیل نکرده (محروم از تحصیل به زبان مادری) است.

بهر حال ایشان ترجیح میدهند تا آخر زمان “با مردمان تحصیل نکرده” بمانند و در سنگر “تحصیل به زبان مادری”، که من فوقا نشان دادم تا چه اندازه همان مردم عادی به آن مشغول اند، که حتی خود ناسیونالیستهای نازنین آن بهائی را که آقای برهان به آن میدهد برای آن قائل نیستند. ما هم به تماشای این مجاهدتهای دون کیشوتی با فشنگ مشقی و در سنگر انزوا از علم و دانش و تفکر و عشق بی پایان به “خلق و پابرهنه ها”، مینشینیم و لحظاتی سرگرم میشویم و میخندیم.

حال که آبها از آسیاب افتاده اند و ایشان علاوه بر تحقیر هابسبام ها و تمسخر علم و تعقل علمی، نفرت خویش علیه کمونیسم کارگری و منصور حکمت را سر ریز کرده اند، جای خود دارد که مخاطب نوشته شهاب برهان و جوابیه اش به من، رساله جاندار و عمیق منصور حکمت را در باره ملت و ناسیونالیسم به دقت بخوانند، این لینک به نوشته است:

http://hekmat.public-archive.net/fa/0700fa.html

مسئولیت در برابر اوضاع حساس

این بحثها نه تنها از نظر محتوا و دستاوردهای نظری در باره ملت و ناسیونالیسم و “اختراع سنتهای توده ای” مهم اند، بلکه از نظر سیاسی و کارکرد قوم پرستی و ملت تراشی در سناریوهای رژیم چینج و “تغییر رفتار”، تا جائی که به مسائل مطرح در حال حاضر  و به تعیین تکلیف سرنوشت حاکمیت اسلام سیاسی در ایران مربوط اند، هم حساس و هم مهم و هم احساس مسئولیت بسیار زیادی را از هر مدعی “سیاست” طلب میکند.

آقای برهان، در این زمینه علاوه بر شلختگی و لاابالیگری نظری و تئوریک، تماما آماتور ظاهر شده اند. بحث من که نباید در اوضاع فعلی به مسائل ملی و اتنیکی دامن زد، که نباید اجازه داد که مساله تبعیض بر زبان مادری “عربی”، در خوزستان، که شاهرگ حیات جامعه ایران است، در سناریوهای رژیم چینج دوایر سیا و پنتاگون نوشته شود، با یک بی مسئولیتی محض، این پاسخ را گرفت:

که از جنبش کارگری در خوزستان بخواهیم، درست وقتی که کارگر فولاد و هفت تپه انظار را به موقعیت و جایگاه جنبش کارگری چرخانده بود،  نیروی خود را پشت مطالبات زبان مادری و “ملت عرب زبان” قرار بدهد.

برای آقای برهان نوشتم پشت چنین خواست “خلقی”، کپی سناریو خونین تغییر رژیم های “توتالیتر” و “غیر دموکراتیک” کشورهای بالکان به مدد ملت و خلق سازیهای ناتو خوابیده است.

ایشان، مثل هر “فعال سیاسی” دنیای مقولات و نا مسئول نسبت به سرنوشت جامعه و جنبش کارگری، بروی خود نیاوردند.

گرچه، نوع سیاستی که آقای برهان خود را با آن تعریف میکنند، از جانب کارگران فولاد و هفت تپه، بی اهمیت تلقی شد، اما نباید فراموش کرد که اتفاقا در دوران استیصال و درماندگی که رژیم اسلامی با تمام قوا در جهت بقاء خود، مصمم است جامعه ایران را به چنان سمتی سوق بدهد، پرت ترین و مهجورترین و ضد انسانی ترین عقاید، مجال تحّرُک و جولان خواهند یافت. از این نظر در اوضاع کنونی حاکم بر ایران و منطقه، چنین سیاستهای منزوی و پرت را اتفاقا باید بسیار جدی و منشاء خطر، تلقی کرد.

رژیم جمهوری اسلامی، ذوب نمیشود. اسلام سیاسی برخلاف ناسیونالیسم در صورت سقوط و فروپاشی امکان تجدیدحیاط به روایت دیگر نیست. ناسیونالیسم اگر با سقوط سلطنت، قادر است با هر شکل دیگری از حاکمیت “دمکراسی” و “لیبرالیسم” روبنای سیاسی روند انباشت سرمایه در ایران باشد و به تجدید حیات نوع سکولار و لائیک و مشروطه خواه سلطنت هم مجال بروز اجتماعی بدهد، اسلام سیاسی، فاقد هر آلترناتیو است. این را خود زعمای رژیم اسلامی به عیان نشان داده اند، هر نشانه از “اصلاح” اسلام سیاسی، بلافاصله با “براندازی” معنی شده است. رژیم اسلامی طی همه سالهای پس از خاتمه جنگ ایران و عراق، به همه ثابت کرده است که حتی به عروج “گلاسنوست” نوع اسلامی برای عبور از “تمامیت خواهی” هیچ مجالی باقی نمیگذارد. “ممنوع التصویر” شدن عنصر بی مایه ای چون خاتمی و سر به نیست کردن رفسنجانی، این مهره “عبور دادن اسلام از بحران”، و در “حسر” گذاشتن مهره های دوران کشتارهای خونین، خیلی گویاست. از این نظر، رژیم اسلامی به عنوان آخرین پناهگاه برای بقاء، به گزینه پرت کردن جامعه و مردم به میدان “استیصال” روی آورده است. در دوره استیصال، مردم به هر آلترناتیو برای خلاص شدن از رژیم اسلامی، و ادامه زندگی در یک شرایط نسبتا “نرمال” تن خواهند داد. تا رسیدن به آن دوره عادی، میدان جولان کپی های ارتش آزادیبخش قوم ها و ملیتها، مثل مقدونی و کوسوو، و استفاده از پیشداوریها و باورهای ارتجاعی “قوم ها و ملیت” ها، قابل توجیه و از نظر سناریو نویسان دوایر سیا و پنتاگون و ناتو، یک ابزار بزیرکشیدن شبه بلوک دیگری است.

خطر این نوع ساستهای نامسئولانه امثال شهاب برهان و در دستور گذاشتن خواستهای قومی و امتیاز طلبیهای ملی و اتنیکی برای جنبش کارگری و مصاف مردم با رژیم اسلامی، در این بستر است که جدی تر است.

در اوضاع عادی، بحث های امثال شهاب برهان در یک سمینار آزاد یک دانشکده، از جانب دانشجویان پاسخ میگیرد و پرونده بسته میشود. شهاب برهان آگاهانه یا نا آگاهانه، و یا شاید بخاطر تعلق مکتبی اش به سوسیالیسم ملی و سوسیالیسم “خلق”ها و  نگرش استالینی به ملت و ناسیونالیسم، از درک حساسیت اوضاع سیاسی تماما عاجز مانده است. اما همانطور که تاکید کردم این “خروسهای بی محل” و سیاستهایشان در این دوره نامتعارف، میتوانند بانی عواقب ناگوار برای شهروندان ایران باشند. باید بسیار هوشیار بود.

ایرج فرزاد

۱۰دسامبر ۲۰۱۸

لینک به پاسخ شهاب برهان به نوشته من:  ” خطاب به تحصیلکردگان و مترجم مانیفست کمونیست”