کسب اعتبار برای لنینیسم به هزینه ی مارکسیسم

به مناسبت ِ صد و یکمین سال ِ کودتای بلشویکی

اگر مارکسیسم آن چیزی است که اینها می گویند، من مارکسیست نیستم.

                                                                          کارل مارکس

لنینیست ها در دعواهای فرقه ای شان با یکدیگر و با سلطنت طلبان و مجاهدین خلق بر سر ِ کسب ِ قدرت سیاسی از همان جایگاه و موضعی حرکت و استدلال می کنند که آنها یعنی مخالفان و رقیبان ِ سیاسی شان برای آنها قایل اند.به این معنا که خود را مارکسیست جا می زنند و از حیثیت و اعتبار ِ مارکسیسم خرج ِ دار و دسته ی قدرت طلب و انحصارگر ِ خود می کنند. آنها عیب ها و نقطه ضعف های نظری و عملی ِ خود را پشت ِ نام و حیثیت ِ مارکس و مارکسیسم پنهان می سازند. سلطنت طلبان و مجاهدین نیز درحالی استبداد ِ فردی و کیش ِ شخصیتی ِ لنین و استالین را به مارکس و مارکسیسم نسبت می دهند که خود نیز همین نوع استبداد را درساز و کارهای فرقه ای و مناسبات ِ تشکیلاتی شان به کار می گیرند با این تفاوت که مانند ِ لنینیست ها« پشتوانه» ی معتبری برای توجیه این استبداد ندارند.

کیش ِ شخصیت و استبداد ِ درون تشکیلاتی برآمد ِ مستقیم ِ فرقه گرایی است، و اگر این فرقه گرایی به قدرت ِ سیاسی دست پیداکند، استبداد ِ کیش ِ شخصیتی تمام ِ کرد و کارهای سیاسی و ارگانیسم ِ جامعه را فرا خواهد گرفت. در حالی که می دانیم نه مارکسیسم و نه طبقه ی کارگر بنا بر خصلت ِ انترناسیونالیستی شان نه فرقه گرا هستند و نه در عام شمولی ِ تئوریک و مناسبات ِ درون طبقاتی ِ خود نیازی به ترویج ِ کیش ِ شخصیت دارند.

دار و دسته های لنینیست برای آنکه لنینیسم ِ ناهمگون و ناهمخوان با مارکسیسم ِ خود را مارکسیسم جلوه دهند دو دلیل ِ به ظاهر توجیه کننده می آورند. دلیل ِ نخست، تکامل دادن ِ مارکسیسم، و دلیل ِ دوم تحلیل ِ مشخص از شرایط ِ مشخص.

این دو ادعا را بررسی کنیم:

یکم: آیا لنینیسم ادامه دهنده و تکامل دهنده ی مارکسیسم است؟ به هیچ وجه. زیرا، اولن، تکامل دادن ِ یک نظریه باید در چارچوب ِ کلیت ِ مضمونی و مفهومی ِ جهان بینانه و جهان شناسانه ی آن نظریه باشد و نه خارج از آن. ثانین تئوری های مارکس نقد ِ اقتصاد ِ سیاسی ِ بورژوایی و به ویژه تاکید بر تضاد ِ کار ِ اجتماعی و مالکیت ِ خصوصی ِ آن در چارچوب ِ کلی ِ ماتریالیسم ِ تاریخی، با هدف ِنشان دادن ِ هم کارکرد ِ تاریخی، هم جنبه های منفی ِ این اقتصاد، و هم راه ِ برون رفت از تضاد ِ موجودی که مانع ِ تکامل ِ اجتماعی بالاخص در جامعه های پیشرفته ی صنعتی به عنوان پیشروان ِ تکامل ِ اجتماعی شده است. در حالی که لنین به ویژه از۱۹۱۷ تاهنگام ِ مرگ، وپیروان ِ راه و منش ِ او نه به این تضاد و نه از این رو به تکامل ِ جامعه ی انسانی در کلیت و جزییت ِ همبسته ی آن اعتقاد داشته، و درنتیجه نه هرگز چنین تضادی را در تحلیل ها و محاسبات و مناسبات ِ اقتصادی و سیاسی به عنوان ِ عامل ِ تعیین کننده در رودررویی ِ پرولتاریا با بورژوازی و کسب ِ قدرت ِ قدرت ِ سیاسی توسط ِ خود ِ پرولتاریا به عنوان ِ یک قطب ِ تعیین کننده ی تضاد به حساب آورده اند.

افزون بر این ها، تکامل دادن ِ یک تئوری در عرصه ی خاص معنای اش پذیرفتن و قرار گرفتن در مسیر ِ جهت گیری و راستای حرکت ِ آن تئوری از آغاز تا غایت ِ راهبردی ِ آن است، که نشانگر ِ اعتقاد ِ علمی و فلسفی به تکامل به مثابه ِ فرآیندی مراحلی از ساده به پیچیده و از وضعیت ِ پست به وضعیت ِ عالی چه در یک عرصه ی خاص مانند جامعه ی انسانی و چه در عرصه ی عام ِ شناخت ِ جهان در کلیت ِ مادی و سیستمی ِ آن است.

مارکس بالاخص در گروندریسه و کاپیتال بارها با نمونه آوری از جامعه و طبیعت بر تکامل به عنوان ِ خصوصیت ِ عام و همه شمول ِ پدیده های مادی و از جمله جامعه ی انسانی که سوبژکت ِ اصلی ِ دگرگون سازی ِ طبیعت و خویش است تاکید نموده است. تکاملی که از نظر ِ مارکس در راستای زمانی و مرحله به مرحله از ساده به پیچیده و از پست به عالی فرامی رود و در جامعه شناسی ِ مارکسیستی آن را ماتریالیسم تاریخی می گویند.

لنین اما، در ضدیت با این آموزه های مارکس این درک و تعریف از تکامل را که برای درگیر نشدن ِ مستقیم با مارکس و انگلس آن را به پلخانف نسبت میدهد، درکی ساده و دانش آموزی از تکامل می داند و با سفسطه گری ِ خاص ِ خود تکامل را به جهیدن- پریدن، میان بر زدن- از روی مراحل ِ میانی ِ فرآیند تعبیر و تفسیر میکند، و حتا گذار از پیشاسرمایه داری و اقتصاد و مناسبات ِ پاتریارکال یا پدرشاهی به سوسیالیسم را امکان پذیر می داند. مخالفت و ضدیت ِ لنین با تکامل ِ قانونمند ِ اجتماعی و درواقع با ماتریالیسم ِ تاریخی بی دلیل هم نبود و ناشی از فرقه گرایی و قدرت طلبی ِ کیش ِ شخصیتی از یک سو، و اراده گرایی ِ بی اعتنا به قوانین ِ عام ِ دیالکتیک ِ ماتریالیستی ازسوی دیگربود.

چگونه می تواند مارکسیست باشد کسی که تئوری ِ مارکسیستی و ماتریالیستی دیالکتیکی ِ تکامل و تکامل ِ اجتماعی را درک ِ ساده و دانش آموزی تلقی میکند؟ چگونه می تواند خود را مارکسیست بنامد کسی که بر خلاف ِ تمام تاکیدهای مارکس مبنی بر تقدم ِ گذار از سرمایه داری ِ پیشرفته به سوسیالیسم ، تقدم ِ گذار را به جامعه های عقب مانده می دهد و برتمامیت ِ اندیشه ی مارکسیستی خط ِ بطلان می کشد؟ چرا باید مارکسیست نامید کسی را که ادعا می کند حزب و یا به عبارت ِِ دقیق تر دار و دسته ی او می تواند هم جایگزین ِ پرولتاریا و هم جایگزین ِ بورژوازی بشود و به تنهایی همان وظیفه ی تاریخی راانجام دهد که آن دوطبقه ی آنتاگونیست با وحدت ِ دیالکتیکی ِ تضادمندشان در یک پروسه ی طولانی مدت انجام می دهند که فرجام اش برقراری ِ مالکیت ِ اجتماعی به جای مالکیت ِ خصوصی و سرانجام کمونیسم است. به چه دلیل باید کسی را که هیچ یک از مشخصه های نظری و طبقاتی –ایدئولوژیک اش با مارکس و پرولتاریا همگونی وهمخونی ندارد  همگون ِ مارکس و همخون ِ  پرولتاریا به حساب آورد؟

خلاصه آنکه: انکار ِ تکامل ِ اجتماعی در راستای زمانی، یعنی انکار ِ حرکت ِ تضادمند و غایت مند و به بیان ِ دیگر انکار ِ غایت مندی ِ حرکت ِ تضادمند ِ جامعه ی انسانی به مثابه وحدتی ارگانیک- تاریخی در یک راستای زمانی توسط ِ لنین و لنینیست ها معنایی جز ایده آلیسم ِ متافیزیکی و انکار ِ ماتریالیسم ِ دیالکتیک و ماتریالیسم ِ تاریخی به مثابه ِ جهان بینی و جهان شناسی ِ یگانه انگار( مونیستی ِ ) مارکس و  مارکسیسم ندارد.

دوم، تحلیل ِ مشخص از شرایط ِ مشخص:

لنینیست ها مدعی اند که درک و تحلیل شان از جامعه های عقب مانده و از جمله ایران درک و تحلیل ِ مشخص از شرایط ِ مشخص ِ این جامعه ها و در چارچوب ِ مارکسیسم است. تو گویی تحلیل ِ مشخص تابع ِ هیچ شرط و قاعده و قانون ِ عینی ِ معین و وضع شده ای در کرد و کارهای تاریخن اثباتی ِ خود ِ پدیده ی مادی و در اینجا جامعه ی انسانی نیست که توسط ِ نظریه پرداز کشف و بیان می شود.  یا گویی تحلیلگر می تواند بدون ِ ارجاع به مقدمات ِ عینی و اثباتی( نظری ِ) عام، هر جامعه ی تک افتاده ای  از کلیت ِ تاریخ و جامعه ی انسانی را به میل و اراده ی خود برگزیند، بر تخت ِ پروکرست ِ حاضر و آماده ی ذهن ِ جداانگار و متافیزیکی ِ خود بخواباند و با معیارهای دلبخواهی ِ خود تجزیه و تحلیل نماید. اگر لنین و لنینیست ها مارکسیست بودند و گروندریسه را خوانده و فهمیده بودند می دانستند وقتی مارکس می گوید:« حتا انتزاعی ترین مقولات با وجود ِ اعتبار ِ کلی شان در همه ی دوران های تاریخی، هر قدر هم انتزاعی باشند باز محصول ِ شرایط ِ تاریخی اند و تنها در درون ِ شرایط ِ تاریخی ِ خود اعتبار ِ کامل دارند.»( گروندریسه. پرهام.تدین.ص۳۲)، منظورش دقیقن این است که هر تحلیل ِ مشخصی از هرجامعه و شرایط ِ مشخصی زمانی اعتبار دارد که در چارچوب ِ شناخت ِ عام از کلیت ِ همبسته ی جامعه ی انسانی باشد.  امروزه، هیچ شرایط ِ مشخصی و یا دقیق تر، جامعه ی مشخصی نیست که خارج از کلیت ِ همبسته و قوانین و سازوکارهای جهانشمول ِ نظام و دوران ِ سرمایه داری، یا در واقع خارج از قوانین ِ عام ِ ماتریالیسم ِ تاریخی باشد.  حتا دورافتاده ترین روستاها و شهرهای عقب مانده ترین کشورها نیز در میدان ِ عمل ِ این قوانین اند وقادر به فرار و خروج از این میدان ِ عمل نیستند. از این رو، هرتحلیلی از شرایط ِ این جامعه ها ضرورتن باید در چارچوب ِ قوانین ِ عام ِ حاکم بر نظام ِ سرمایه داری باشد. چارچوبی که هم تراز ِ پیشرفت ِ آن جامعه را تعیین و مشخص می سازد، و هم مشخص می کند آیا این جامعه شرایط ِ کممی یعنی تراز ِ تولیدی مناسباتی ِ تاریخن مناسبی برای گذار از مرحله ای که هست به مرحله ی عالی تری از تکامل دارد یا نه. یعنی دقیقن همان درک و برداشت از وضعیت موجودی که لنین برای توجیه سرپیچی ِ خود از قوانین ِ عام ِ دیالکتیک آن را درک و برداشت ساده و دانش آموزی قلمداد می کند.

بنا بر این، مارکسیست و ماتریالیست نیست کسی که به بهانه ی تحلیل ِ مشخص از شرایط ِ مشخص ، اراده ی معطوف به قدرت ِ خود را بر جامعه ی فاقد ِ پتانسیل ِ مادی ِ لازم برای گذار ِ دورانی تحمیل می کند تا به خیال ِ خود آن را واجد ِ شرایط سازد.

مارکسیسم به دلیل ِ علمیت و عقلانیت ِ جهانشمول و فرادورانی اش بر خلاف ِ آنچه تا کنون لنینیست ها گفته و نوشته اند، یک تئوری و جهان بینی و جهان شناسی ِ منحصر به این دوران، محدود به این یا آن جامعه، و منحصر به طبقه ی کارگر یا گروه و فرقه و دار و دسته ی خاصی نیست. اگرچه بنا بر همان علمیت و عقلانیت ِ خود ویژه ی عام شمول اش در محدوده ی تاریخی ِ این دوران نیز برای این یا آن جامعه و طبقه ی کارگر ِ جهانی اعتبار و شمول ِ اثبات پذیر ِ نظری و عملی دارد.  به عبارت ِ دیگر،  برخلاف ِ لنینیسم ، که در محدوده ی یک کشور، یک گروه و دار و دسته ی سازمان یافته ی در کمین ِ قدرت ِ سیاسی اعتبار ِ آموزشی و پراتیکی دارد، اعتبار ِ مارکسیسم نه محدودیت ِ جغرافیایی دارد و نه محدودیت ِ تئوریک و آموزشی. مارکسیسم به طور ِ علنی، علمن و نظرن مالکیت ِ  خصوصی ِ بورژوایی را با مالکیت ِ اجتماعی، و حاکمیت ِ بورژوایی را با حاکمیت( دولت ِ) پرولتاریایی با تاکید بر حفظ ِ تمام ِ دست آوردهای تاریخی ِ بشریت که در نظام ِ سرمایه داری انباشته شده اند نفی می کند اما در همان حد باقی نمی ماند و در نهایت خود ِ هر نوع مالکیت و حاکمیتی در تاریخ را نیز نفی می کند تا به انسان ِ تاریخی و تاریخ ساز  بیاموزد که چگونه و با چه ساز و کار ِ عملی در کوتاه زمان می تواند از دوران ِ پیشا تمدن به دوران ِ تمدن( کمونیسم) یعنی غایت ِ تکامل ِ اجتماعی- اقتصادی ِ خویش گذر نماید.   لنینیسم اما بر خلاف ِ این آموزه ی علمی- ایجابی ِ تاریخ ساز، به دار و دسته ی مسلح ِ تحت ِ آموزش ِ خود دستور ِ حمله ی ویرانگر و نابود کننده به تاریخ و دستاوردهای تاکنونی ِ انسانیت –  که در نظام ِ سرمایه داری ذخیره شده اند- صادر نموده و حکم ِ « جهش ِ قهرمانانه » به گذشته و مناسبات ِ پیشا سرمایه داری می دهد.( بخوانید: جلد سوم ِ مجموعه آثار ِ لنین ترجمه ی پورهرمزان را در خصوص ِ نابود کردن ِ کلیت ِ سرمایه داری که در بیشتر ِ مقالات بر آن تاکید شده است. با این توضیح که نابود کردن ِ نظام ِ سرمایه داری مفهوم و نتیجه ی ضمنی و عملی اش بازگشت ِ ناگزیر ِ تولید و به ویژه مناسبات ِ تولیدی به دوران ِ پیشاسرمایه داری است.)

من با چند مثال تفاوت ِ نگرش ِ لنینیستی به مسائل ِ سیاسی و تاریخی با نگرش ِ مارکسیستی به همان مسائل را برای نشان دادن ِ ناهمخوانی ِ لنینیسم با مارکسیسم روشن می سازم:

یکم: مارکس و انگلس هرگز نه رهبر ِ یک گروه و دار ودسته و فرقه بودند و نه هیچگاه به دنبال ِ کسب ِ قدرت ِ سیاسی و اعمال ِ رهبری بر افراد و جامعه. در حالی که لنین و لنینیست ها هم فرقه و دار و دسته داشته و دارند، و هم در چارت ِ تشکیلاتی شان رهبر ِ فعال مایشا داشته و دارند وهم در صورت ِ کسب ِ قدرت ِ سیاسی این چارت ِ درون فرقه ای را در جامعه پیاده کرده و جامعه را موظف به پذیرش ِ آن خواهند کرد. چارت و منشوری که لنین و لنینیست ها الگوی مناسباتی اش را از دوران ِ پیشاسرمایه داری و مشخصن از دوران ِ پدرشاهی ِفئودال ها گرفته اند و در مناسبات ِ درون سازمانی و درون حاکمیتی ِ خود به زور ِ سرکوب بر فرقه و بر جامعه تحمیل می کنند.

دوم: دیکتاتوری ِ طبقاتی ِ پرولتاریا از نگاه ِ مارکس و انگلس هدف اش هم لغو مالکیت ِ خصوصی بر ابزار ِ تولید است و هم لغو هرگونه مالکیت بر حاکمیت. در حالی که مفهوم ِ دیکتاتوری نزد ِ لنین و لنینیست ها استبداد ِ فردی- فرقه ای با هدف ِ برقراری ِ مالکیت ِ مادام العمر هم بر ابزار ِ تولید و ثروت های جامعه و هم بر حاکمیت با تکیه بر اسلحه و سرکوب است.

سوم: دیکتاتوری و دموکراسی از نگاه ِ مارکس و مارکسیسم، رابطه ای است تاریخی و طبقاتی که توسط ِ مارکس و انگلس کشف و رونمایی شده نه آنکه وضع شده باشد. یا به عبارتی، چه مارکس و انگلس گفته یا نگفته باشند، پرولتاریا به محض ِ کسب ِ قدرت ِ سیاسی در یک جامعه ی معین ساز و کارهای طبقاتی ِ خود و از جمله دموکراسی و دیکتاتوری اش را بر جامعه اعمال خواهد کرد تا بتواند در کم ترین زمان ِ ممکن مالکیت ِ خصوصی بر وسایل ِ تولید و مالکیت ِ طبقاتی بر دولت( حاکمیت) را برای همیشه در جامعه براندازد. جایگاه ِ مارکس و مارکسیسم در این کرد و کارها صرفن به عنوان ِ سوژه ی شناخت ، و جایگاه ِ پرولتاریا هم سوژه ی آگاهی و هم سوژه ی عمل( پراتیک) است. به این معنا که سوژه ی شناخت تا پیش از کسب ِ قدرت ِ سیاسی توسط ِ پرولتاریا این آگاهی را به سوژه ی پراتیک می دهد که او کارگزار ِ تاریخ- دوران ِ خویش است و باید خود را برای انجام ِ وظیفه ی تاریخی اش از هرجهت آماده نماید. آگاهی به منزله ی انرژی ِ پتانسیل ِ تئوریک و ذهنی، وقتی به پرولتاریا انتقال یافت تبدیل به انرژی ِ حرکتی و عملی برای دگرگون سازی ِ جامعه می شود. از دید ِ لنین و لنینیست های اراده گرا اما، دیکتاتوری که عملکردی است اساسن فاقد ِ سویه ی دموکراسی، رابطه ای است که توسط ِ حزب وضع می شود تا حاکمیت و اقتدار ِ بی چون و چرای حزب وبقای آن را تامین و تضمین نماید. دیکتاتوری ِ حزبی هم معنا و مفهوم  و کارکردی جز انحصاری کردن و مادام العمر نمودن ِ مالکیت بر حاکمیت و درنتیجه مالکیت ِ مادام العمر بر وسایل ِ تولید و ثروت های اجتماعی ندارد. به بیان ِ دیگر، لنینیست ها به رغم ِ تاریخ و ماتریالیسم ِ تاریخی، خود را هم سوژه ی شناخت و هم سوژه ی عمل( پراتیک) می دانند. شناخت از این نظرگاه چیزی جز مقدرات ِحزبی نیست که بر پراتیک ِ حزبی جفت و جور می شود. به بیان ِ دیگر ، هرچه مقدرات ِ حزبی ایجاب نماید همان به منزله ی شناخت- و آگاهی- در دستور ِ کار ِ حزب ( گروه، دار و دسته ) گذاشته می شود تا بر طبق ِ آن، حزب به هر روش و طریق ِ ممکنی قدرت ِ دولتی را از آن ِ خود سازد. در اینجا، پرولتاریایی که هنوز به سن ِ بلوغ نرسیده و در نتیجه حزب تاریخن و قانونن نمایندگی و کارگزاری ِ آن را بر عهده ندارد بهانه ای می شود تا حزب ِ لنینی به نام ِ او و به کام ِ خود قدرت ِ سیاسی را کسب کند. در نتیجه، هم دیکتاتوری و هم دموکراسی که درحزبیت ِ لنینی ِ مخفی کار جدا از جامعه و کرد و کارهای علنی ِ آن محلی از کارکرد ندارند، از مفهوم ِ تاریخی- طبقاتی شان تهی شده و به ابزار ِ عملکرد ِ یک حزب و دار و دسته علیه مخالفان ِ سیاسی- عقیدتی اش و حتا علیه مارکسیسمی که فریبکارانه آن را پیشوند ِ نام و عنوان ِ خود کرده تبدیل گردیده، که در این صورت دموکراسی برای حزب و آنهم فقط برای رهبر ِ همه کاره و خودکامه ی آن، و دیکتاتوری یا به عبارت ِ دقیق تر استبداد هم علیه ِ تمامیت ِ جامعه و هم علیه خود ِ افراد ِ حزبی به شدت اعمال می گردد.

از دیدگاه ِ مارکسی و مارکسیستی، از آنجا که سوژه ی انقلاب ِ اجتماعی در دوران ِ ما یک طبقه ی تاریخی به نام ِ پرولتاریاست، پراتیک ِ معطوف به دگرگون سازی ِ کیفی ِ این دوران و فرابرد ِ آن به کیفیت ِ عالی تر زمانی کارساز و موثر است که کمیت های مادی- تولیدی و مناسباتی ِ ضروری برای آن فعالیت ِ دگرگون ساز( انقلاب ِ اجتماعی- طبقاتی) درحد ِ نیاز فراهم شده باشد. این سخن به آن معناست که به صرف ِ آگاهی ِ تئوریک( شناخت ِ ذهنی) از عمل و نتایج ِ آن، و یا به صرف ِ اراده ی سوژه ی عمل- هرکه با هرنیتی که باشد – نمی توان هیچ اقدام ِ راهگشا به تغییری انجام داد. به علاوه، مارکس و مارکسیسم، آگاهی و خودآگاهی ِ طبقه ی کارگر را جدا از آگاهی ِ تاریخی و خود آگاهی ِ انسان ِ تاریخی درهر دوران ِ معین نمی داند. خودآگاهی یی که مشروط و وابسته به هستی ِ اجتماعی ِ انسان به طور ِ عام و پرولتاریا به طور ِ خاص است که هردو بیان ِ خود را در ماتریالیسم ِ دیالکتیک و ماتریالیسم ِ تاریخی پیدا کرده اند.

نادیده گرفتن ِ عمدی و اراده مندانه ی این آموزه های علمی عقلانی توسط ِ لنین و پیروان ِ او را نمی توان و نباید خطای تئوریک تلقی کرد. کسی که بر تئوری به عنوان ِ میانجی ِ سوژه و ابژه ی آگاهی- یا شناخت و پراتیک – خط ِ بطلان می کشد، خطایی مرتکب نشده وقتی عامدانه و اراده مندانه خلاف ِ آن عمل می کند، و به ویژه وقتی در عمل نتیجه ی عکس می گیرد و باز بر عمل ِ خلاف ِ خود پافشاری می کند. این آن واقعیتی است که لنین را بالاخص از۱۹۱۷ به بعد در صف ِ مقدم ِ انکار کنندگان ِ فلسفه و سوسیالیسم ِ علمی ِ مارکس و انگلس قرار می دهد و از این رو این ادعای نادرست ِ او و پیروان اش در مارکسیست نامیدن ِ خود را هم صرفن با هدف ِ کسب ِ اعتبار برای دار و دسته ی خویش می داند که نتیجه ای جز بی اعتبار نمودن تمام آموزه های مارکسیستی نداشته و ندارد.