پیدایش حیات، ظهور و تکامل انسان (۱۵)
هنر انسان‌های اولیه
۱- نقاشی و مجسمه‌سازی انسان‌های اولیه
هنر برای اجداد اولیه‌ی ما هم ابزار حافظه بود، هم نموداری از قدرت خلاقه‌ی حیرت‌انگیز ذهن انسان. ما انسان‌ها که در طبیعت همانند نداریم به هستی خود در وابستگی به زمان آگاه شدیم، و حتا کاری بسیار حیرت‌انگیز کردیم و آن این‌که یاد گرفته‌ایم که چگونه جهان درونی یا ذهنی خود را باز آفرینی و یا خلق کنیم.
در عصری مثل عصر ما، با این همه دست‌آورد‌های فنی و علمی که داشته‌ایم، هنر عالی، مثل آهنگ‌های بتهون با قدرت مرموزش که هم دل ما را بر می‌انگیزد و هم در خرد ما تاثیر می‌گذارد، هنوز هم یکی از با شکوه‌ترین ساخته‌های ذهن انسان شناخته می‌شود.
از ابتدای تاریخ اجتماعی انسان تاکنون، عصر تغییر و تحول در قبال گذران زندگی است. دوره‌ی رشد ابزار و توسعه دستگاه پیچیده‌ی زبان، دوره‌ی سمبل‌سازی و خلاقیت هنری است. دوره‌ی تغییرات فنی در جاهایی که انسان‌ها برای نخستین‌بار به استفاده ماهرانه از موادی مثل استخوان، عاج و شاخ گوزن پرداختند.
هنگامی که انسانی بر دیوار غار نقاشی می‌کند. مثلا” شکل یک جانور را می‌کشد، این تصویر معرف جانوری است که در جهان خارج وجود دارد. یا وقتی کسی با تراش‌کاری، از عاج ماموت کله‌ی اسب در می‌آورد. این کله‌ی اسب معرف و سمبل اسب‌هایی است که در جهان خارج وجود دارند. این جریان بازآفرینی و خلاقیت، در زندگی آن شخص، معنا و اهمیت زیادی دارد.
کار مدل ساختن از موجودات دیگر یکی از فعالیت‌های مهم انسانی است که به شکل‌های دیگری هم انجام می‌گیرد. مثلا” وقتی نقشه‌ای ترسیم می‌کنید تصویری از جهان ارائه می‌دهید. البته معمولا” به کار نقشه‌سازی هنر نمی‌گوییم، اما به هر حال این کار هم جزیی از عمل ذهن انسان، در تصور و تخیل چیزی است که در آن لحظه حضور ندارد و انسان آن را در آیینه ذهن خود می‌بیند و باز آفرینی می‌کند.
حدود ۳۴ هزار سال پیش در حیات انسان انقلابی روی داد. یک انقلاب رفتاری. در این دوره هنر به‌وجود می‌آید چه به صورت نقاشی بر دیوار غارها، که مبین توجه به این اصل در نقاشی است که بتوان با کشیدن خط‌هایی بر یک سطح، حالت حجم را نشان داد و چه به صورت پیکر تراشی، که در این مورد مبین توجه به خاصیت شکل‌پذیری، بعضی مواد است. مثل عاج ماموت شاخ گوزن یا استخوان، به این معنی که می‌توان با تراشیدن، این مواد را به شکل مورد نظر در آورد. از نمونه‌ی هنر پیکرتراشی آن دوره تعداد زیادی پیکره شیر و سایر جانوران گوشت‌خوار، در غارهایی در جنوب آلمان پیدا شده است.
یکی از چیزهایی که برای باستان شناسان در ۱۰۰ سال پیش بسیار دشوار بود، وجود نقاشی‌های ظریف و ماهرانه در غارهای اروپا بود. که قدمت آن‌ها به ۲۰ تا ۳۰ هزار سال پیش می‌رسد.
نخستین‌بار که نمونه‌هایی از این نقاشی‌ها کشف شد، آن‌ها را تقلبی دانستند. چون در دهه‌ی ۱۸۹۰ میلادی اصلا” برای مردم تصور ناپذیر بود که نقاشی‌هایی با این همه دقت و ظرافت مربوط به ۲۰، ۳۰ هزار سال پیش باشد. این امر با برداشت محدودی که از پیش‌رفت داشتند، مغایر بود.
در بسیاری موارد به آثار پیچیده‌ی هنری بر می‌خوریم، نقاشی بر دیوار غارها، پیکرتراشی در ابعاد بزرگ، تراش‌کاری‌های استادانه کوچک با مواد مختلف، از جمله با سنگ، استخوان، عاج و شاخ گوزن.
بهترین نمونه از مجسمه‌های “ونوس” که در”ویلندورف”(willendorf) پیدا کرده‌اند.
یکی از مجسمه‌های کوچکی را که در جمهوری چک پیدا کرده‌اند قدمت آن به حدود ۲۷ هزار سال پیش می‌رسد. از خاک رس ساخته شده، از گل پخته که از درجه حرارت بسیار بالا به سفال تبدیل شده. و نمونه‌ی دیگر، تراش‌کاری روی سنگ آهکی است، که آن را در جایی در اتریش به نام “ویلندورف” (willendorf) پیدا کرده‌اند. و احتمالا” بهترین نمونه از مجسمه‌های “ونوس” است. یک زن کاملا” بالغ و خوش‌ترکیب را نشان می‌دهد. که موهای زن در قسمت بالا به شکلی است که بعضی آن را نوعی آرایش می‌دانستند. اما به تازگی در این مورد برداشت دیگری کردند و با توضیحی که خیلی قانع کننده به نظر می‌آید، گفته‌اند که این زن کلاهی بافته برسر دارد.
حلقه‌های ساخته شده از عاج، زینت‌آلات بدلی ساخته شده از دندان‌های سوراخ شده نشانه‌هایی از هوشمندی آخرین نسل انسان‌های نئاندرتال در اروپای غربی است. از جمله نشانه‌های فرهنگی انسان نئاندرتال تکنیک‌های پیشرفته و گوناگون ابزارسازی سنگی است. که نام سبک موسترین (Mousterian) را به خود گرفته است. آثار این سبک ابزار سنگی که برای نخستین بار در Moustier فرانسه مشاهده شده عبارتند از: سنگ‌های کوچک تراشیده شده به صورت ماله، قلم حجاری، کارد و وسایل نوک تیز و دندانه‌دار.
از طرفی در حدود ۸۰ هزار سال پیش می‌توان آثاری از به کارگیری نوعی چسب حاصل از سوزاندن چوب درخت غان در چسباندن قطعات سنگی بر روی چوب‌های بلند پیدا کرد.
قدیمی‌ترین پرتره۱ یک زن، اثر ۸/۴ سانتی‌متری از عاج یک ماموت است که در جمهوری چک کشف شده است، این اثر ۲۶ هزار سال قدمت دارد
نخستین پرتره و نخستین عروسک ساخته شده به دست انسان که روی دندان یک ماموت حکاکی شده با استفاده از ابزارهای سنگی خلق شده است. این تصویر ویژگی‌های کاملا منحصر به فردی دارد، چشم‌هایش با مهارت و زیبایی حکاکی شده و روی آن‌ها پلک قرار گرفته است.
گاومیش ۲۰ هزار ساله از عاج ماموت که در روسیه کشف شده است.
هنر انسان نئاندرتال بخشی از هنر دوران پارینه سنگی است که سرآغاز آفرینش‌های هنری می‌باشد. آثار هنری این دوران به جز موارد معدود در آسیا (مثلا” در نزدیک دریاچه بایکال) اکثرا” در اروپا مشاهده می‌شود. اسپانیا و فرانسه بیش‌ترین شواهد را در خود نهفته دارند.
یکی از دلایل بقای آثار هنری حوزه فرانسه-اسپانیا استفاده از مواد سخت چون سنگ، استخوان بوده است.
شاخص فرهنگی انسان نئاندرتال تکنیک‌های پیشرفته ابزارسازی سنگی است که سر مشق انسان هوموساپینس در ابزارسازی قرار گرفته است. پیدایش قطعات گِل اُخرا به عنوان مواد رنگی و صفحه‌ای آهکی دارای چاله‌هایی به اندازه انتهای انگشتان در یکی از غارهای انسان‌های نئاندرتال در فرانسه نشان‌گر شروع پیدایش هنر نقاشی است.
تلاش در جهت جمع‌آوری اشیای زیبای طبیعی مانند سنگواره‌ها، سنگ‌های معدنی و صدف‌ها و تلاش در تولید زینت‌آلات از دیگر نشانه‌های درک زیبایی در جدیدترین نسل انسان‌های نئاندرتال است.
آثار هنری انسان‌های اولیه عمدتا” به دو صورت دیده می‌شوند: یکی به شکل نقاشی‌ها یا کنده‌کاری‌های روی سطح ثابت، مانند دیواره‌ی غار، و دیگری نقش‌ها یا اشیای کوچک قابل حمل. قدیم‌ترین آثار هنری ثابت که آن‌ها را انسان کرومانیون، میان ۳۴ تا ۱۲ هزار سال پیش خلق کرده، در غارهای فرانسه و اسپانیا هستند.
در تعدادی از غارهای فرانسه رد پاهایی از حدود ۱۵ هزار سال پیش از میلاد به جا مانده که بعضی از آن‌ها رد پای کودکان است. آن‌چه در این مورد می‌توان حدس زد این است که، بچه‌ها را به این غارها می‌آوردند تا نقاشی‌ها را ببینند و در باره‌ی آن‌چه که بعدها در زندگی تجربه خواهند کرد، آگاهی پیدا کنند.
هنرنمایی انسان‌های اولیه در غارها که قدمت‌شان گاهی به بیش از ۳۰ هزار سال می‌رسد عبارتند از:
الف: نقاشی‌های غار “آلتامیرا” از بهترین نمونه‌های غارنگاره‌های باستانی جهان در اسپانیا به شمار می‌رود. اواخر قرن نوزدهم بود که این آثار هنری را کشف کردند. عمر این غارنگاره‌ها بین ۱۴ تا ۱۸ هزار و ۵۰۰ سال تعیین شده است.
غار “آلتامیرا” در اسپانیا
جامعه هنری با این کشف و جزییات دست‌نخورده نقاشی‌ها و رنگ‌های پررنگ آن شگفت‌زده شد. سالم و باکیفیت بودن این غارنگاره‌ها تا جایی جلب توجه می‌کرد که برخی تصور کردند ممکن است جاعلان هنری آن‌ها را کشیده باشند، اما سال ۱۹۰۲ سرانجام اصل بودن این نقاشی‌ها اثبات و اعلام شد.
بر سقف این غار حدود ۲۵ جانور نقاشی شده است. بعضی از آن‌ها در اندازه‌ی طبیعی یا حتا بزرگ‌ترند و در نور لرزان چراغ زنده می‌نمایند. این نقاشی‌ها که گاه سرشار از رنگ‌های قهوه‌ای، قرمز، زرد، و سیاه هستند، در برخی موارد با شکل خود صخره تطابق دارند، یعنی نقاش عمدا” آن‌ها را طوری قرار داده است که از خطوط موج‌دار سقف غار آلتامیرا حداکثر استفاده را کرده باشد. برای مثال کفل گرد جانوری بر روی قسمتی برجسته نقاشی شده است و بدین ترتیب حالتی سه بعدی یافته و فوق‌العاده واقعی به نظر می‌آید.
غار “لاس گال” در سومالی
ب: از نمونه غارهای دیگر غار “لاس‌گال” در سومالی است. شاکله و رنگ شفاف غارنگاره‌های سومالیایی استثنایی هستند. قدمت این نقاشی‌ها بین ۵۰۰۰ تا ۱۱ هزار سال تخمین زده شده است. این نقاشی‌ها از بکرترین نمونه‌ها در کل قاره آفریقا محسوب می‌شوند.
غارهای “لاسکاکس” (Lascaux) در فرانسه
پ: غارهای لاسکاکس یا لاسکو در سال ۱۹۴۰ کشف شد. دیوارهایش به طرز ماهرانه‌ای نقاشی شده‌اند. نقاشی‌های لاسکو بیش‌تر در جنب و جوش و حرکت، و بسی متنوع‌ترند. در حالی که جانوران آلتامیرا آرام و موقرند، جانوران لاسکو اغلب به طرزی وحشیانه در حال دویدن هستند. یکی از نقاشی‌های مشهور آن اسبی است که سر بر سُم دارد و سر و ته افتاده است. نقاشان لاسکو رنگ‌ها را سرسری و خط‌ها را موج‌دار به کار برده‌اند که در پیچ و تاب‌شان تقریبا” حالت حصار را یافته‌اند. این غار دارای تالارهای کوچک و بزرگ است که بر دیواره آن‌ها نقاشی شده است. غار اصلی را “تالار بزرگ نره‌گاوان” هم نامیده‌اند؛ زیرا نقاشی دیواری بزرگی دارد که تصویر گاوهای نر در آن دیده می‌شود.
این مجموعه غار که در فرانسه واقع شده است دارای بیش از ۹۰۰ نقاشی ماقبل تاریخی است که دانشمندان سن آن‌ها را ۱۷ هزار و ۳۰۰ سال تخمین زده‌اند. در تصاویر می‌توان نمونه‌هایی از حیوانات بزرگ یا شکارچی را مشاهده کرد که تنها از روی فسیل‌ها قابل شناسایی هستند.
غار “شووه” در فرانسه
ت: غار “شووه“، در سال ۱۹۹۴ در جنوب فرانسه کشف شد. این اثر هنری زیبا با داشتن دست‌کم پنج اتاقک زیرزمینی، نقاشی‌هایی از بیش از ۳۰۰ نوع جانور گوناگون دارد. سبک این نقاشی‌ها شبیه نقاشی‌های غار لاسکو است. مشخصه‌ی این آثار هنری ترسیم جانوران و صحنه‌های شکار است. معمول‌ترین جانور نقاشی شده بر دیواره‌ی غارها، اسب و پس از آن گاومیش و گاونر است. حدود ۶۰% کل تصاویر از این سه جانور است. گوزن، ماموت، مرال، گوزن شمالی، بزکوهی، گراز وحشی، کرگدن، شیر، کفتار، روباه، و گرگ هم دیده می‌شوند، اما بسیار کم‌ترند, و این در حالی است که در میان آن‌ها به ندرت پرنده دیده می‌شود. اگر آنان می‌توانستند جانوران را این‌گونه با جزییات ترسیم کنند، پس چرا برای ترسیم انسان چنین نمی‌کردند؟ ظاهرا” در مورد ترسیم انسان، ممنوعیت‌هایی خرافه‌ای وجود داشته است. در غار “شووه” فرانسه تصاویری از ماموت‌ها، شیرها، خرس‌ها و حتا کرگدن‌ها حک شده است. با قدمت ۳۲ هزار ساله، این نقش و نگارها عنوان قدیمی‌ترین غارنگاره‌ها در این فهرست را به نام خود ثبت کرده‌اند.
غار “سرا دا کاپیوارا” در برزیل
ث: قدیمی‌ترین غارنگاره‌ها آمریکای لاتین در پارک ملی برزیل و در غار “سرا داکاپیوارا” با قدمتی ۲۵ هزار ساله قرار دارد. در این نقاشی‌ها می‌توان نقش‌هایی از حیوانات و درختان و آیین‌های باستانی آن زمان را به وضوح مشاهده کرد.
صخره‌های “اوبیر” در استرالیا
ج: صخره‌های “اوبیر” واقع در پارک ملی “کاکادو”ی استرالیا خانه حدود ۵۰۰۰ نقاشی بومی روی صخره‌هاست. تاریخ قدیمی‌ترین نگاره‌های این منطقه به ۲۰ هزار سال هم می‌رسد. تصویر اسکلت حیواناتی مثل قورباغه و تصویر اجداد گونه‌های حیوانی چون گربه‌ماهی، شاه‌ماهی، ماهی باراموندی، لاک‌پشت‌های گردن‌دراز، لاک‌پشت‌های پوزه عقابی، کانگوروهای گردن‌قرمز و … را می‌توان روی صخره‌های این منطقه تماشا کرد.
غار ماروس (Maros) اندونزی
چ: در مهرماه ۱۳۹۳ قدیمی‌ترین نقاشی سنگی انسان در غار “ماروس” در اندونزی کشف شد. این نقاشی حداقل ۴۰ هزار سال قدمت دارد. غار مذکور در سولاوسی، یکی از جزایر بزرگ مجمع‌الجزایر اندونزی واقع شده است، که در آن ۹۰ غار جداگانه موسوم به سایت‌های غار ماروس وجود دارد که از نقاشی‌های مدرن برخوردارند.
اکنون مشخص شده است که جمعیت‌های انسانی تقریبا” در یک زمان در موقعیت‌های مختلف بر روی دیواره‌های غار رنگ می‌پاشیدند. هم‌چنین نقاشی‌های کشف شده در اروپا و آسیا به شکل عجیبی شبیه یکدیگر بوده و هر دو پستان‌داران بزرگ را در سبک‌های قابل مقایسه به تصویر می‌کشیدند.
نقاشی‌های جدید کشف شده در سایت‌های غار ماروس در اندونزی نشان می‌دهد که بیان هنری احتمالا” بسیار قبل‌تر از ورود انسان‌ها به اروپا بوده است. کشف غارنگاره‌ها در اندونزی، باور پیشین را که مهد هنر غارنگاری را در غرب اروپا می‌دانست، نقض می‌کند.
تیمی از دانشمندان استرالیایی و اندونزیایی که غارهای جزیره “سولاوسی” اندونزی به‌ویژه غارهای نزدیک شهر “ماروس” را مطالعه می‌کردند، کشف کرده‌اند که نقاشی یک دست انسان که با استفاده از تکنیک استنسیل منفی کشیده شده، حداقل ۳۹ هزار و ۹۰۰ سال قدمت دارد.
۲- هنر موسیقی انسان‌های اولیه
با توجه به یافت آثاری از ابزار تولید صدا می‌توان موسیقی را قدیمی‌ترین هنر انسان دانست. قدیمی‌ترین صوت ابزارهای یافت شده مربوط به ۹۰ تا ۱۰۰ هزار سال پیش بوده و در غار “پرولوم” (Prolom) شبه جزیره کریمه در اوکراین یافت شده‌اند. سوت‌های که دو تا سه سوراخ داشته و از استخوان بند انگشت جانوران سم‌دار و جانورانی مانند خرس غار ساخته شده‌اند. در این منطقه آن چنان فراوانند که می‌توان منطقه را مرکز سوت سازان دنیای قدیم دانست.
با گذشت زمان می‌توان فلوت‌های استخوانی را مشاهده نمود. این فلوت‌ها از جنس استخوان ساق پای حیوانات (مانند خرس غار) بوده و دارای سوراخ‌هایی با فواصل غیرمساوی هستند. قدیمی‌ترین فلوت مربوط به ناحیه “هافته” (HauaFteah) در کشور لیبی است. این فلوت دو سوراخ داشته و از جنس استخوان عقاب است. سن این فلوت متعلق به ۷۰ تا ۸۰ هزار سال پیش است. با این حال معروف‌ترین فلوت در غرب کشور اسلوونی با قدمت ۴۵ هزار سال در غاری واقع در ناحیه “دیویج بیب” (Divije Babe) همراه با بقایای فرهنگ موسترین یافت شده است. باقیمانده این فلوت دارای دو سوراخ کامل و دو سوراخ تخریب شده است ولی براساس محاسبات و شبیه‌سازی‌های انجام شده طول تقریبی آن حدود ۳۷ سانتی‌متر بوده است.
باقیمانده فلوت اصلی نشان‌دهنده وجود ۴ نت موسیقیایی در حد دو فاصله تمام پرده‌ای و یک نیم فاصله پرده‌ای می‌باشد. با توجه به شبیه‌سازی این فلوت می‌توان ادعا نمود که فواصل موسیقیایی اجرا شده توسط آن تقریبا” در گام بزرگ (ماژور) قرار می‌گیرند. سوراخ‌های منظم گرد در مرکز تنه استخوان توسط انسان نئاندرتال و با کمک ابزار سنگی ایجاد شده‌اند. قطر سوراخ‌ها متناسب با استفاده توسط انگشت است.
عدم وجود بافت اسفنجی در این استخوان‌ها امکان استفاده از بدنه آن‌ها را به عنوان یک ساز بادی فراهم می‌کند. از انواع دیگر سازها که توسط انسان‌های نئاندرتال به کار گرفته می‌شدند می‌توان از سازهای خراشی “رسپ” (Rasp) نام برد. در سال ۱۹۶۷ در معدنی در “شولنسبرک” (Schulensbroek) در بلژیک از لایه‌ای در زیر عمق ۱۰ متری زمین به سن ۶۰ تا ۷۰ هزار سال پیش، استخوانی از فیل ماموت کشف شد که به طرز شگفت‌آوری عاج کاری گشته است. این ابزار ساده از طریق کشیده شدن جسمی دیگر بر روی عاج‌های آن به صدا در می‌آید.
امروزه می‌توان تداوم حضور سازهای موسیقی انسان‌های نئاندرتال را حس نمود. وجود سوت‌های استخوانی به عنوان اسباب بازی‌های کودکانه در بین بعضی از گروه‌های قومی اروپایی در مجارستان، سوییس، و شبه جزیره اسکاندیناوی، استفاده از سازهای خراشی در اکثر نقاط جهان در مراسم مذهبی و جادوگری خود حاکی از انتقال سنت‌های موسیقیایی انسان‌های نئاندرتال به انسان‌های عهد حاضر است۱.
ادامه دارد
سهراب.ن
۲۹/۰۹/۱۳۹۴
۱ – پرتره: طرح و تجسم صورت انسانی
۱ – شاهین مهاجری منبع:http://www.harmonytalk.com/id/516