توضیح مترجم

امروز، ۵ مه ۲۰۱۳، مصادف با صد و هشتاد و پنجمین زاد روز کارل مارکس است. به این مناسبت فکر کردم بیجا نباشد ترجمه فصلی از کتاب مارکس و انگلس از دید همعصران‌شان (انتشارات پروگرس، مسکو، ۱۹۷۲) که مجموعه‌ای از خاطرات نزدیکان مارکس و انگلس از آنهاست را در اختیار علاقمندان قرار دهم. اولین خاطرات در این مجموعه، پس از دو بیوگرافی و معرفی کوتاه از لنین درباره مارکس و انگلس، از آن ِ پل لافارْگ (۱۸۴۲-۱۹۱۱) کمونیست انقلابی، ژورنالیست و منقد ادبی فرانسوی، همسر لارا (Laura) دختر دوم مارکس است. نوشته لافارگ سه بخش دارد: ۱- خاطرات لافارگ از رابطه خود او با مارکس؛ ۲- زندگی خانوادگی مارکس؛ ۳- شرح کوتاهی در توصیف زندگی سیاسی مارکس. آنچه به دنبال می‌آید بخش اول نوشته اوست. در روزهای آینده ترجمه دو بخش‌ دیگر این نوشته را به دست خوانندگان خواهم رساند. و بعدها شاید بخش‌های دیگر کتاب، که از جمله حاوی خاطرات انقلابیون دیگری مانند ویلهلم لیبکنشت، فردریک لسنر و سایر فعالین سیاسی همکار مارکس و انگلس، و دختران مارکس، ینی (Jenny) و النور (Eleanor)  است را بتدریج ترجمه و منتشر کنم.

لافارگ در این بخش از نوشته خود چند بار بر اهمیت بزرگترین کشف مارکس –  تفسیر، تعبیر یا نگرش ماتریالیستی تاریخ – و بر عمق تاثیری که این تفسیر یا تئوری از نظر احساسی و علمی بر او که نخستین بار آن را از زبان خود مارکس شنیده است گذاشته تاکید می‌کند. حال از آنجا که، اولا، روشن‌ترین و کامل‌ترین شرح این نظریه را مارکس در پیشگفتار کتاب در نقد سیاسی بدست داده، و این پیشگفتار فی الحال موجود و بعنوان ضمیمه در آخر جلد اول سرمایه ترجمه خود من، نشر ۱۳۸۶، آمده است و، ثانیا، مضمون این پیشگفتار شامل بخش مهمی از بیوگرافی سیاسی – علمی مارکس از زبان خود اوست، مناسب دیدم این متن را هم در کنار خاطرات لافارگ به خوانندگان عرضه کنم.

امیدوارم تصاویری که از این دو نوشته در ذهن خواننده شکل می‌گیرد نمایانگر گوشه‌ای از رفعت جایگاه علمی و سیاسی یکی از بزرگترین اندیشه‌ورزان و تلاش‌گران سیاسی تاریخ بشر، و یقینا تاثیرگذارترین آنها، باشد.

جمشید هادیان

۵ مه ۲۰۱۳- ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

خاطرات من از کارل مارکس

پُل لافارْگ

مردی بود که، من حیث المجموع، دیگر نظیرش را به چشم نخواهم دید

شکسپیر، هملت

بخش اول

نخستین دیدار و آشنائی من با مارکس در فوریه ۱۸۵۶ بود. بین الملل اول روز ۲۸ سپتامبر ۱۸۶۴ در جلسه‌ای در تالار سن مارتین لندن تشکیل شده بود، و من از لندن به پاریس رفته بودم تا اخبار پیشرفت کار سازماندهی جوانان  را به اطلاع او برسانم. معرفی‌نامه‌ام را آقای تولن (Tolain) سناتور کنونی جمهوری بورژوائی فرانسه نوشته بود.

در آن زمان بیست و چهار سال داشتم. تا وقتی زنده‌ام اثر عمیقی را که این اولین دیدار بر من گذاشت فراموش نخواهم کرد. مارکس از لحاظ سلامت در وضع خوبی نبود. مشغول کار بر جلد اول سرمایه بود، که دو سال بعد در سال ۱۸۶۷ بچاپ رسید. می‌ترسید نتواند کارش را تمام کند و بنابراین از دیدن جوانان خوشحال می‌شد. می‌گفت «من باید جوانانی تربیت کنم تا کار ترویج کمونیزم را بعد از من ادامه دهند».

مارکس از نادر کسانی بود که می‌توانند همزمان در عرصه دانش و در عرصه زندگی  اجتماعی هر دو رهبر باشند. این دو جنبه در وجود او چنان در هم تنیده بود که شناخت او جز با در نظر گرفتن هر دو جنبه وجودش، یعنی مارکس دانشمند و مارکس مبارز سوسیالیست، ممکن نیست.

عقیده داشت که دانش را باید برای دانش یعنی مستقل از اینکه در نهایت به چه نتیجه‌ای خواهد انجامید دنبال کرد. اما در عین حال دانشمندی که از فعالیت اجتماعی دست بکشد یا  خود را مانند عنکبوت در کنج اطاق مطالعه یا آزمایشگاهش محبوس کند و از زندگی و مبارزه همعصران خود دوری جوید یقینا ارج و قرب خود را پائین می‌آورد. می‌گفت «دانش نباید یک تفنن خودخواهانه باشد». عقیده داشت «کسانی که این سعادت نصیب‌شان شده که می‌توانند زندگی خود را وقف جستجوی دانش کنند باید اولین کسانی باشند که دانش‌شان را در خدمت بشریت می‌گذارند». «کار برای بشریت»؛ این یکی از عبارات مورد علاقه‌اش بود.

مارکس هر چند با درد و رنج طبقات کارگر عمیقا احساس همدردی می‌کرد، آنچه او را به نظرات کمونیستی رسانده بود نه احساسات سطحی نازک دلانه بلکه مطالعه تاریخ و اقتصاد سیاسی بود. مصرانه بر این عقیده بود که هر انسان بیطرفی که از نفوذ منافع خصوصی در امان مانده و تعصبات طبقاتی کورش نکرده باشد لزوما باید به همان نتایج برسد.

اما مارکس در عین حال که مطالعه تکامل سیاسی و اقتصادی جامعه انسانی را با بی‌نظری کامل دنبال می کرد، به منظوری جز نشر و ترویج نتایج این مطالعات نمی‌نوشت، و عزمش جزمش متوجه آن بود که برای جنبش سوسیالیستی که تا آن زمان در دنیای مه‌آلود آرمان‌پردازی [utopianism] گیج و گول سیر کرده بود پایه‌ای علمی فراهم آورد. قصد او از انتشار نظراتش چیزی جز پیشبرد امر پیروزی طبقه کارگر نبود –  طبقه ای که رسالت تاریخیش دستیابی به رهبری سیاسی و اقتصادی جامعه و برقراری بیدرنگ کمونیزم است و …

مارکس فعالیت هایش را به کشور زادگاهش محدود نکرده بود. می‌گفت «من شهروند جهانم» و «هر جا باشم فعالیت می‌کنم». بطور واقعی هم قطع نظر از اینکه در کدام کشور، کدام وقایع و کدام پیگرد سیاسی او را به کدام کشور دیگر – فرانسه، بلژیک یا انگلستان – رانده بود، در جنبش‌های انقلابی که در این کشورها سر بر‌آورده شرکت آنهم شرکتی بارز و برجسته جسته بود.

با اینهمه مردی که من اولین بار در اطاق مطالعه اش در خیابان Maitland Road Park دیدم نه مارکس آژیتاتور خستگی ناپذیر و بی همتای سوسیالیست بلکه مارکس دانشمند بود. این اطاق خود مرکزی بود برای مراجعه رفقای حزبی که از همه جای دنیای متمدن می‌آمدند تا نظر استاد مسلم اندیشه سوسیالیستی را در زمینه‌های مختلف جویا شوند. باید نخست آن اطاق تاریخی را شناخت تا سپس بتوان به کنج خلوت زندگی معنوی مارکس راه برد.

اطاق در طبقه اول بود و با پنجره بزرگی که رو به پارک داشت غرق در نور می‌شد. روی دیوار روبروی پنجره یک بخاری دیواری در وسط  قرار داشت که در دو طرف آن قفسه‌هائی پر از کتاب و دسته‌های روزنامه و دستنوشته که  تا سقف بالا رفته بود. در دو طرف پنجرۀ دیوار مقابل دو میز بود با تلنباری از کاغذ و روزنامه و کتاب روی هر یک. در وسط اطاق، جائی که بیشترین نور را می‌گرفت، یک میز تحریر ساده کوچک شصت در نود سانتیمتری و یک صندلی دسته‌دار چوبی قرار داشت، و در فاصله میان صندلی و قفسه کتاب ِ روبروی پنجره کاناپه چرمی بود که مارکس گاه برای رفع خستگی روی آن دراز می‌کشید. طاقچه بالای بخاری هم پر بود از کتاب و سیگار برگ و کبریت و قوطی‌های توتون و وزنه‌های سنگین که روی دسته‌های کاغذ می گذارند تا از پراکنده شدن آنها جلوگیری کنند، همراه با عکس‌های دختران و همسرش، ویلهلم وولف[۱] و فردریک انگلس.

مارکس سیگاری قهاری بود. یکبار به من گفت «کاپیتال پول سیگار برگ‌هائی که من برای نوشتنش کشیدم را هم در نخواهد آورد». او سیگارکش قهاری بود و کبریت کش قهارتری. آنقدر سیگار یا پیپش را فراموش و بعد دوباره روشن می‌کرد که ظرف مدت کوتاهی تعداد باور نکردنی قوطی کبریت را خالی می‌کرد.

هیچوقت اجازه نمی‌داد کسی کتاب‌ها یا کاغذهایش را نظم بدهد، یا بهتر بگویم نظم آنها را بر هم بزند. بی‌نظمی آنها ظاهری بود؛ هر چیزی در واقع در جائی بود که مارکس می‌خواست باشد، و این باعث می‌شد بتواند آنچه می‌خواهد را براحتی پیدا کند. گاه حتی در ضمن یک گفتگو مکث می‌کرد تا جمله یا رقمی که نقل کرده بود را در یک کتاب به طرف گفتگویش نشان دهد.

در چیدن کتابهایش نیازی به مراعات تناسب مرسوم میان اندازه کتاب‌ها نداشت. کتاب‌ها و جزوات را برحسب محتوا کنار هم می‌چید نه برحسب اندازه. کتاب‌ها ابزار ذهن او بودند نه اشیای زینتی. می‌گفت «اینها بردگان منند و باید آنطور که من می‌خواهم به من خدمت کنند». مارکس در بند اندازه یا صحافی، کیفیت کاغذ یا نوع حروفچینی کتاب‌ نبود. گوشه صفحات را تا می‌زد، در حاشیه صفحات با مداد علامت‌هائی می‌گذاشت و زیر سطور بسیاری خط می‌کشید. هیچوقت روی صفحات کتاب چیزی نمی‌نوشت، اما برخی اوقات که نویسنده دیگر بقول معروف شورش را درآورده بود نمی‌توانست از گذاشتن علامت سوال یا تعجبی در حاشیه خودداری کند. سیستمی که برای خط کشی زیر خطوط داشت طوری بود که بعدها براحتی می‌توانست فراز مورد نظرش را در هر کتابی پیدا کند. عادت داشت هر چند سال یکبار به دفترچه‌های یادداشتش مراجعه کند و سطوری از کتاب‌ها که زیر آنها خط کشیده و بعد در این دفاتر یادداشت کرده بود را مرور کند تا آنها را در حافظه زنده نگاهدارد. حافظه فوق العاده قابل اتکائی داشت که آن را از جوانی با پیروی از توصیه هگل با از بر کردن شعر به یک زبان خارجی که نمی‌دانست پرورش داده بود.

هاینریش هاینه و گوته را از بر بود و در گفتگوهایش غالبا از آنها نقل قول می‌کرد. خوانندۀ جدی شعر به همه زبانهای اروپائی بود. آثار اسخیلوس[۲] را به زبان اصلی یونان باستان هر سال می‌خواند. اسخیلوس و شکسپیر را بزرگترین نوابغ درام نویسی که جهان به خود دیده است می‌دانست. احترامش برای شکسپیر حد و اندازه نداشت. آثار او را تماما و با دقت خوانده و کم اهمیت‌ترین شخصیت‌های نمایشنامه‌هایش را می‌شناخت. شکسپیرپرستی کیش همه اعضای خانواده‌ مارکس بود. سه دخترش بسیاری از آثار او را از بر بودند. پس از سال ۱۸۴۸ [و پناهنده شدن به انگلستان] برای تکمیل زبان انگلیسی‌اش، که در همان زمان هم خواندن آن را می‌دانست، همه کلمات قصار بدیع  شکسپیر را استخراج و دسته‌بندی کرده بود. با بخشی از آثار جدلی ویلیام کابت[۳] که ارج فراوانی برایش قائل بود هم همین کار را کرده بود. دانته و رابرت برنز[۴] از جمله شاعران محبوبش بودند. از گوش سپردن به دخترانش که طنزهای سیاسی یا تصنیف‌های این شاعر اسکاتلندی را دکلمه می‌کردند یا با آواز می‌خواندند لذت فراوان می‌برد.

کوویه[Cuvier]  فعال خستگی ناپذیر و استاد بزرگ علوم، در موزه پاریس که مدیریت آن را بر عهده داشت چند اطاق را به استفاده شخصی خود اختصاص داده بود. هر اطاق مختص یکی از رشته‌های علوم که دنبال می‌کرد بود و در آن اطاق همه کتب، ابزار و آلات، وسائل کمکی و غیرۀ لازم برای مطالعه در آن رشته گردآوری شده بود. وقتی از یک نوع کار خسته می‌شد به اطاق دیگری می‌رفت و به کار دیگری مشغول می شد. می‌گویند این تغییر مشغولیت ذهنی ساده برای او استراحتی بوده است.

مارکس هم به اندازه کوویه فعال و خستگی ناپذیر بود، اما وسعش نمی‌رسید چند اطاق مطالعه داشته باشد. بنابراین برای استراحت از این سر به آن سر اطاق قدم می‌زد. به این ترتیب به مرور زمان روی کف اطاق رد پائی بجا مانده که درست مانند راه باریکۀ پا خورده‌ای در میان مرغزار کاملا مشخص بود.  برخی اوقات هم برای استراحت روی کاناپه دراز می‌کشید و رمان می‌خواند. گاه خواندن دو یا سه رمان را همزمان به پیش می‌برد. مانند داروین رمان‌خوان کبیری بود، و رمان‌های مورد علاقه‌اش رمان‌های قرن هیجدهم و بخصوص تام جونز اثر فیلدینگ [Fielding] بود. در میان رمان‌نویس‌های مدرن‌تری که آثارشان بنظرش بسیار جالب می‌آمد می‌توان از پل دو کاک[Paul de Cock]   چارلز لور [Charles Lever] الکساندر دوما پدر و والتر اسکات نام برد. اخلاقیات قدیم اسکات را شاهکاری می‌دانست. داستان‌های ماجرائی و فکاهی هم جایگاه خاصی نزد او داشت. برای سروانتس و بالزاک بالاترین مرتبه را در میان همه رمان‌نویسان قائل بود. در دون کیشوت حماسه سلحشوری ِ در حال احتضاری را می‌دید که فضائلش در جهان نوپای بورژوائی مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌گیرد. بالزاک را چندان می‌ستود که آرزو داشت پس از اتمام کار اقتصادیش مروری بر کمدی انسانی او بنویسد. بالزاک را نه تنها مورخ زمان خود بلکه خلق‌کنندۀ پیامبرگونۀ شخصیت‌هائی می‌دانست که در زمان لوئی فیلیپ هنوز دوران جنینی خود را می‌گذراندند و تا زمان ناپلئون سوم یعنی پس از مرگ نویسنده به بلوغ کامل نرسیدند.

مارکس می توانست به همه زبان‌های اروپائی بخواند و به سه زبان آلمانی، فرانسه و انگلیسی تا حد برانگیختن ستایش خبرگان این سه زبان بنویسد. از تکرار این گفته لذت می‌برد که «هر زبان خارجی سلاحی در مبارزۀ زندگی است». استعداد شگرفی در یادگیری زبان داشت، که دخترانش هم از او به ارث برده بودند. آموختن زبان روسی را در سن پنجاه سالگی شروع کرد، و اگر چه این زبان هیچ قرابتی با زبان‌های مدرن یا باستانی که می‌دانست نداشت، بعد از شش ماه آنقدر روسی می‌دانست که از خواندن آثار نظم و نثر شاعران و نویسندگان روس بخصوص پوشکین، گوگل و شچدرین لذت ببرد. زبان روسی را برای این آموخت که بتواند اسناد رسمی تحقیقات دولتی روسیه که حاوی نکات منفی سیاسی بود و به همین دلیل دولت روسیه بر آنها سرپوش می‌گذاشت را بخواند. این اسناد را دوستان صمیمیش برای او بدست می‌آوردند، و او یقینا تنها عالم اقتصاد سیاسی در اروپای غربی بود که از چنین اسنادی اطلاع داشت.

مارکس علاوه بر خواندن آثار شاعران و رمان‌نویسان وسیله دیگری هم برای استراحت فکری یافته بود: ریاضیات، که کشش خاصی هم به آن داشت. جبر حتی موجب تسلای روحیش می شد، وسیله‌ای بود که در هولناک‌ترین لحظات زندگی پر حادثه‌اش به آن پناه می‌برد. در زمان بیماری آخر همسرش که قادر نبود خود را به شیوه معمول وقف کار علمیش کند تنها راهی که می‌توانست بار سنگین اندوهی که از درد کشیدن‌های او بر دل داشت را سبک کند غرق شدن در ریاضیات بود. طی همین دوران زجر روحی مقاله‌ای در باب محاسبه مقادیر بسیار کوچک نوشت که به نظر صاحب نظران از ارزش علمی بالائی برخوردار بود، و در مجموعه آثار او به چاپ خواهد رسید. مارکس در ریاضیات عالی منطقی‌ترین و در عین حال ساده‌ترین شکل حرکت دیالکتیکی را می‌دید. عقیده داشت هیچ علمی بدون آنکه در کار خود استفاده از ریاضیات را بیاموزد به رشد کامل نخواهد رسید.

کتابخانه شخصی مارکس بیش از یک هزار جلد کتاب داشت که طی یک عمر کار تحقیقی به دقت دستچین شده بود. اما اینها برایش کافی نبود و سال‌های سال بطور منظم به کتابخانه موزه بریتانیا(British Museum)  می‌رفت. برای مجموعه وسیع کتاب‌های این کتابخانه ارزش فراوان قائل بود. حتی مخالفین مارکس خود را ناگزیر از اذعان به وسعت و عمق فضل او، نه تنها در رشته تخصصی‌اش یعنی  اقتصاد سیاسی بلکه در تاریخ، فلسفه و ادبیات همۀ کشورها، می‌دیدند.

با آنکه بسیار دیر به رختخواب می‌رفت همیشه بین ساعت هشت و نه صبح بیدار می‌شد، فنجان قهوۀ بدون شیری می‌خورد، روزنامه‌هایش را می‌خواند، به اطاق مطالعه‌اش می‌رفت، و تا ساعت دو، سه صبح کار می‌کرد. کارش را تنها برای خوردن غذا و وقتی هوا خوب بود برای مدتی قدم زدن در همستد هیث[۵] قطع می‌کرد. در طول روز گاه یکی دو ساعت روی کاناپه می‌خوابید. در جوانی در تمام طول شب کار کرده بود. عاشق کار کردن بود. چنان غرق کارش می‌شد که غذا خوردن از یادش می‌رفت. اغلب اوقات برای صرف غذا باید چند بار صدایش می‌زدند تا به اطاق نهارخوری که در طبقه پائین بود بیاید، و هنوز لقمه آخر را فرو نداده به اطاق کارش بازگشته بود.

مارکس بسیار کم غذا و کلا با مشکل بی‌اشتهائی دست به گریبان بود. برای حل این مشکل سعی می‌کرد غذاهای شور یا ترش ِ تحریک کننده اشتها مانند گوشت خوک دود داده یا نمک‌سود [ham]، ماهی دودی، خاویار یا ترشی بخورد. گوئی معده‌اش می‌باید تقاص فعالیت عظیم مغزش را پس دهد. تمام بدنش را فدای مغزش کرده بود. فکر کردن برایش بزرگترین لذت بود. اغلب این گفته هگل استاد فلسفۀ دوران جوانیش را تکرار می‌کرد که «حتی تفکر جنایتکارانه یک خلاف‌کار عظمت و اصالتی بیش از عجایب کل کائنات دارد».

این شیوه غیرمعمول و سنگین زندگی و کار فکری بنیه‌ای قوی لارم داشت. مارکس مردی قوی هیکل، با قدی بلندتر از متوسط، چهار شانه و سینۀ برآمده بود. اندازه دست‌ها‌ و پاهایش متناسب بود؛ هر چند که بالاتنه‌اش مانند اغلب یهودیان به نسبت پاها بلندتر بود. اگر در جوانی به ژیمناستیک پرداخته بود مرد بسیار نیرومندی می‌شد، اما تنها ورزشی که در طول عمرش کرده بود، و همچنان می‌کرد، پیاده‌روی بود. می‌توانست ساعت‌ها در حالیکه صحبت می‌کرد و سیگار می‌کشید پرسه بزند یا از تپه‌ها بالا برود بدون آنکه ابدا احساس خستگی کند. حتی می‌توان گفت کارش را در حال راه رفتن در اطاق مطالعه‌اش انجام می‌داد. فکرهایش را در حال راه رفتن می‌کرد و بعد مدت کوتاهی می‌نشست تا آنچه فکر کرده است را روی کاغذ بیاورد. دوست داشت هنگام صحبت راه برود، و فقط گهگاه که توضیحات  جاندارتری به مخاطبش می‌داد یا بحث جانانه‌تر می‌شد از راه رفتن بازمی‌ایستاد.

من سال‌های سال در پیاده‌روی‌های عصرانه در همستد هیث همراه مارکس بودم، و طی همین قدم زدن‌ها در میان چمنزارها بود که از او درس  اقتصاد می‌گرفتم. مارکس بی آنکه متوجه باشد تمام مضمون جلد اول کتاب سرمایه را همانگونه که نوشته بود برایم شرح می‌داد. همیشه در بازگشت به خانه شنیده‌هایم را تا آنجا که در توانم بود یادداشت می‌کردم. در ابتدا درک و دنبال کردن استدلال‌های عمیق و پیچیده مارکس برایم مشکل بود. متاسفانه آن یادداشت‌های گران‌بها از دستم رفته است. در پی شکست کمون، پلیس در شبیخون به خانه‌‌ام در پاریس و بوردو همه اوراقم را برد و  سوزاند. دلم از همه بیشتر برای یادداشت‌های آن شب می‌سوزد که مارکس، با توضیحات بسیار و ادله فراوان که شیوه معمولش بود، تئوری برجسته و ذکاوتمندانه تکامل جامعه انسانی‌اش را برایم تشریح کرد. انگار پرده‌ها از جلوی چشمم کنار می‌رفت. برای اولین بار منطق تاریخ جهان را به روشنی می‌دیدم و می‌توانستم پدیده‌های بظاهر متناقض در پروسه تکامل جامعه و اندیشه را تا منشأ مادی‌‌ آنها دنبال کنم. بهت زده شده بودم. و این تاثیر اولیه سال‌ها در من باقی ماند. سوسیالیست‌های مادرید[۶] هم وقتی من این تئوری‌ بغایت داهیانه مارکس را، که بیشک یکی از هوشمندانه‌ترین تئوری‌هائی است که مغز بشر تا کنون ساخته و پرداخته، با بضاعت ناچیز خود برایشان شرح دادم همین حال را پیدا کردند.

مغز مارکس به خزانه غنی‌ای از فاکت‌های تاریخ  و علوم طبیعی و تئوری‌های فلسفی مسلح بود. مهارت شایانی در استفاده از این خزانۀ دانش و مشاهده که طی سال‌ها کار فکری در مغزش گرد آمده بود داشت. می‌توانستی درباره هر موضوعی از او سوال کنی و مفصل‌ترین جوابی که خیالش را هم نمی‌کردی، و همواره همراه با فرمولبندی‌های عام ناشی از تأمل در وجه فلسفی قضیه، از او بگیری. مغز او مانند کشتی جنگی با دیگ بخار بجوش آمده هر لحطه آماده به آب زدن در تمام عرصه‌های فکری بود.

شک نیست که کتاب سرمایه نمایانگر ذهنی است با قدرت اعجاب‌انگیز و دانش برتر. اما برای من، همچنان که برای همه آنها که مارکس را از نزدیک می‌شناختند، نه سرمایه و نه هیچیک از دیگر آثار او نشانگر درجه بالای نبوغ او نیست. مارکس خود بسیار برتر از آثارش بود.

من با مارکس کار می‌کردم. اما کاتبی بیش نبودم؛ مارکس تقریر می‌کرد و من می‌نوشتم. لیکن این به من امکان می‌داد از نزدیک شاهد نحوه فکر کردن و نوشتن او باشم. نوشتن برایش کاری سهل و ممتنع بود. سهل بود زیرا ذهنش در گردآوردن کامل همه فاکت‌ها و تحلیل جوانب مختلف یک موضوع با هیچ مشکلی روبرو نبود. ممتنع بود به این معنا که همین کامل بودن ِ دانسته‌ها کار عرضۀ افکارش را به کاری شاق و وقت‌گیر تبدیل می‌کرد.

مارکس نه تنها سطح ظاهر بلکه لایه زیرین و ناپیدای هر چیز را هم می‌دید. همه اجزای یک چیز را در ارتباط با هم یعنی در کنش و واکنش متقابل‌شان بررسی می‌کرد. پروسه تکامل تاریخی هر جزء را جداگانه ردیابی می‌کرد. سپس به بررسی آن در ارتباط با عوامل پیرامونیش می‌پرداخت و به تحلیل فعل و انفعالات بین آنها می‌پرداخت. او به این ترتیب منشأ و نیز تغییرات و تطورات و انقلاباتی که هر چیز از سر می‌گذراند را ردیابی و پیدا می‌کرد، و تا بررسی دورترین اثرات آن به پیش می‌رفت. هیچ چیز را به تنهائی و در انزوا از چیزهای پیرامون آن نمی‌دید. آنچه می‌دید جهانی بود بغایت پیچیده و در حرکت مداوم. هدف مارکس اینست که کل این جهان و فعل و انفعالات متنوع و مدام در حال تغییرش را بر ما بازنماید. ادیبان مکتب برادران گونکوُر[۷] و فلوبر[۸] شکوه می‌کنند که توصیف دقیق آنچه انسان به چشم می‌بیند کار بسیار سختی است. و تازه آنچه ایشان قصد بیانش را دارند سطح ظاهر چیزها یعنی تاثر حواس ایشان از مشاهده چیزهاست. کار ادبی اینها در مقایسه با کار مارکس بازیچه نیست. کار او مستلزم توان فکری خارق‌العاده‌ای است که بتواند واقعیت را عمیقا دریابد و آنچه به این ترتیب می‌بیند و می‌خواهد دیگران ببینند را به کلام درآورد. با اینحال مارکس هیچگاه از کار خود راضی نبود. همواره در حال حک و اصلاح آثارش بود و آنچه بروی کاغذ آورده بود را همیشه در سطحی پائین‌تر از اندیشه‌ای می‌دانست که قصد القایس به مخاطبین را داشت.

مارکس هر دو کیفیت یک نابغه را داشت؛ هم استعداد غیرقابل وصفی در تجزیه یک چیز به اجزای متشکله‌ آن  داشت، و هم استاد مسلم بازسازی یک چیز از اجزای مجزای آن، همراه با نشان دادن همه اشکال تطور آن و بازنمودن رابطه متقابل این اشکال، بود. استدلال‌هایش متشکل از یک سلسله انتزاعات نبود –  ایرادی که اقتصاددانان ناتوان از تفکر بر او می‌‌گرفتند. روش او روش هندسه‌دانی نبود که تعاریفش را از دنیای اطرافش می‌گیرد اما در نتیجه‌گیری‌هایش بر واقعیت کلا چشم می‌پوشد. مارکس در سرمایه  تعاریف یا فرمول‌هائی جدا از واقعیت بدست نمی‌دهد، بلکه یک رشته تحلیل‌های بسیار موشکافانه بدست می‌دهد که سایه روشن‌های بسیار ظریف با تفاوت‌های بغایت ناچیز را روشن می‌کنند.

او در سرمایه از بیان این واقعیت ساده شروع می‌کند که ثروت جامعه‌ای که تحت سیطره شیوه تولید کاپیتالیستی است خود را بصورت پشته عظیمی از کالا نشان می‌دهد. بنابراین کالا، که شیئی است عینی و نه یک انتزاع ریاضی، شکل تک تک عناصر یا سلول‌های ثروت جامعه کاپیتالیستی است. مارکس سپس کالا را بدست می‌گیرد، زیر و بالا و  پشت و روی آن را بررسی می‌کند، و از این کند و کاو یک سلسه اسرار را یکی پس از دیگری بیرون می‌کشد  – اسراری که اقتصاددانان رسمی [با دید غیرنقاد خود] کوچکترین آگاهی از آنها ندارند، هر چند که شمار این اسرار بیشتر و هر یک‌شان‌ بنیانی‌تر از کل رموز مذهب کاتولیک است. حال پس از بررسی همه جانبه یک تک کالا، مارکس آن را در رابطه یعنی در مبادله با یک کالای دیگر قرار می‌دهد و در این رابطه دقیق می‌شود. سپس به تولید و پیش شرط‌های تاریخی تولید کالا می‌پردازد. او اشکالی که کالاها بخود می‌گیرند را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه از یک شکل به شکل دیگر درمی‌آیند، چگونه یک شکل کالا زیر فشار ضرورت‌ها آن شکل دیگر را بوجود می‌آورد. مارکس سیر منطقی تطور پدیده‌ها را چنان هنرمندانه مطرح می‌کند که انسان ممکن است فکر کند این سیر منطقی زائیده تخیل اوست. حال آنکه این سیر محصول واقعیت است، بازسازی دیالکتیکی است که بطور واقعی در خود کالا وجود دارد.

مارکس در کار خود همواره بینهایت صادق و امین بود. هرگز فاکت یا رقمی را نقل نمی‌کرد مگر آنکه موثق‌ترین مراجع آن را تایید کرده باشند. اطلاعات دست دوم هیچگاه راضیش نمی‌کرد؛ همیشه به ماخذ اصلی مراجعه می‌کرد، و برایش مهم نبود که این روند چقدر می‌تواند پرزحمت و کسالت‌آور باشد. برای آنکه از صحت یک فاکت کوچک مطمئن شود به موزه بریتانیا می‌رفت و به کتب کتابخانۀ آن مراجعه می‌کرد. منتقدینش هرگز نتوانستند نشان دهند که مارکس فاکت‌هائی را نادیده گرفته و یا مباحثی که مطرح کرده را بر پایه فاکت‌هائی بنا کرده که صحت آنها به دقت تایید نشده است.

عادت مراجعه به منبع اصلی او را وامی‌داشت تا آثار نویسندگانی را بخواند که بسیار کم شناخته شده بودند، و او در واقع تنها نقل کننده اقوال آنان بود. کتاب سرمایه حاوی چنان تعداد زیادی نقل قول از چنین نویسندگانی است که انسان ممکن است فکر کند مارکس قصد خودنمائی و به رخ کشیدن وسعت مطالعاتش را داشته است. ابدا چنین نبود. مارکس می‌گفت «من مجری عدالت تاریخی‌ام، حق هر کس را ادا می‌کنم». خود را ملزم به ذکر نام نویسندگانی می‌دانست که برای نخستین بار اندیشه‌ای را بیان یا به صحیح‌ترین نحو فرموله کرده‌اند؛ و در این موارد درجه اهمیت یا شهرت‌ چنین نویسندگانی بهیچوجه برایش مطرح نبود.

مارکس از لحاظ علمی هم همانقدر پایبند وجدان بود که از لحاظ ادبی. نه هیچگاه سخنی بر اساس فاکتی که صد درصد از آن مطمئن نبود بر زبان می‌آورد و نه هیچگاه چیزی را که کاملا مورد مطالعه قرار نداده بود مطرح می‌کرد. هیچیک از نوشته‌هایش را بدون آنکه بارها آن را مرور و بهترین شکل را برایش پیدا کرده باشد مننتشر نمی‌کرد. برایش قابل تصور نبود که بدون آمادگی کامل جلوی مردم ظاهر شود. این برایش حکم شکنجه را داشت که دستنویس‌هایش را پیش از حک و اصلاح و پرداخت کامل به کسی نشان دهد. احساسش در این باره آنقدر قوی بود که یکبار به من گفت ترجیح می‌دهم دستنویس‌هایم را بسوزانم تا آنها را ناتمام باقی گذارم.

این شیوه کار در اغلب موارد چنان وظیفه پرزحمتی بر عهده او می‌گذاشت که خوانندۀ آثارش مشکل بتواند تصوری از ابعاد عظیم آن در ذهن خود شکل دهد. بعنوان مثال برای نوشتن حدود بیست صفحه در سرمایه پیرامون قوانین کارخانه در انگلستان به اندازه یک کتابخانه کتاب آبی حاوی گزارشات کمیسیون‌ها و بازرسان کارخانه انگلیسی و اسکاتلندی را صفحه به صفحه – چنانکه از علامت‌گذاری‌های مدادی‌اش در صفحات این کتاب‌ها پیداست – از ابتدا تا انتها خواند. مارکس این گزارشات را مهمترین و گویا‌ترین اسناد برای مطالعه شیوه تولیدی کاپیتالیستی می‌دانست. برای دست اندرکاران این گزارشات چنان ارزش و احترامی قائل بود که اظهار شک می‌کند که بتوان در هیچ کشور دیگری در اروپا «مردانی به قابلیت، بیطرفی و آزاد‌اندیشی بازرسان کارخانه، گزارشگران وضع بهداشت عمومی، ماموران ویژۀ تحقیق در زمینه استثمار زنان و کودکان، وضع مسکن، تغذیه، و غیرۀ انگلیسی ‏یافت»؛ با این جمله است که چنین تقدیر شایانی در پیشگفتار کتاب سرمایه از آنان بعمل می‌آورد.

مارکس از این کتابهای آبی که در میان نمایندگان پارلمان توزیع می‌شد گنجینه‌ای از اطلاعات دست اول بیرون کشید. بسیاری از این نمایندگان از آنها بعنوان هدف در تیراندازی استفاده می‌کردند و از روی تعداد صفحات سوراخ شده قدرت تفنگ‌شان را می‌سنجیدند. برخی دیگر این کتب را بصورت کیلوئی می‌فروختند، که شاید عاقلانه‌ترین کاری بود که می‌توانستند با آنها بکنند، زیرا به این ترتیب مارکس می‌توانست آنها را به قیمت خیلی ارزان از فروشندگان کتب و اوراق کهنه در محله لانگ ایکر [Long Acre] که برای خرید کتب و اوراق قدیمی‌ به آنها سر می‌زد بخرد. پروفسور بیزلی [Beesley] گفته است مارکس کسی است که با مطلع کردن مردم جهان از محتوای این گزارشات بهترین استفاده را از آنها کرده است.  پروفسور بیزلی خبر نداشت که فردریک انگلس پیش از مارکس در سال ۱۸۴۵ اسناد متعددی از این کتب بیرون کشیده و از آنها در نوشتن کتاب وضع طبقه کارگر در انگلستان استفاده کرده است.