موقعیت و وضعیت زنان کارگر در ایران

مصاحبۀ فریده ثابتی با رادیو دموکراسی شورائی، بمناسبت ۸ مارس ۲۰۱۰

س: وضعیت کلی زنان کارگر را با توجه به موقعیت و وضعیت اقتصادی چطور می بینی و اساسا زنان کارگر با چه مشکلات و موانعی همواره روبرو هستند؟

ج: برای پاسخ دادن به این سئوال یک تقسیم بندی می کنم یعنی توزیع شغلی. زنان در بخش های مختلف صنعت و خدمات، آموزش و پرورش، بهداشت، مددکاری، کشاورزی و سایر بخش ها کار می کنند. معمولا زنان در کارگاه های زیر ده نفر شاغل کار می کنند به نحوی که می شود گفت ۹۰ درصد شاغلین این کارگاه ها را زنان تشکیل می دهند که تحت پوشش و مشمول قانون کار نیستند. تراکم زنان کارگر بیشتر در تولید منسوجات و لباس است. تا آن جا که آمارهای جمهوری اسلامی اجازه می دهد دیدم، زنان ۳،۸ درصد شاغلین را تشکیل می دهند. دستمزدشان گرچه که می گویند از نظر قانونی با دستمزد مردان برابر است ولی ۶۰% دستمزد مردان را می گیرند. به دلیل این که با قراردادهای موقت در کارگاه های زیر ۱۰ نفر کار می کنند، امنیت شغلی ندارند.

در بخش بسته بندی هم زنان بدون ماسک و وسایل ایمنی کار می کنند. البته در کارگاه های بزرگ مثل لوازم آرایش، لوازم بهداشتی و مواد غذائی بخاطر این که تحت پوشش قانون کار قرار دارند و تعداد کارگر در آن ها بیش از ۱۰ نفر است، وضعیت شغلی زنان بهتر از جاهای دیگر است. این صنایع که قبلا کلا در حیطه کار زنان بود، اکنون بدلیل دید جمهوری اسلامی نسبت به کار زنان، تعدادشان در حال کاهش است.

زنان شاغل در کارگاه های کوچک مشکلات دیگری هم دارند. هزینه رفت و برگشت بسر کار را کارفرما نمی پردازد. هزینه تغذیه پرداخت نمی شود. مهد کودک ندارند و کارگران مجبورند از همان دستمزد ناچیزی که می گیرند هزینه نگهداری کودکان شان در مهد کودک های خصوصی را بپردازند. امکان سوء استفاده جنسی از آن ها توسط کارفرما بسیار بالاست. مورد خشونت کلامی و شوخی های جنسی همکاران مردشان قرار می گیرند. مرخصی زایمان ندارند. چون تحت پوشش قانون نیستند بیمه بازنشستگی ندارند. پول عیدی و مرخصی سالانه به آن ها تعلق نمی گیرد. اگر به مرخصی بروند مرخصی بدون حقوق است. امکانات ایمنی در محل کار ندارند.

بخشی از زنان کارگر، کاربسته بندی و مونتاژ را در خانه انجام می دهند. این زنان کارگر اصلا بحساب نمی آیند. حداقل ممکن دستمزد را دریافت می کنند. هیچ حمایت قانونی ندارند. کارشان در آمارها به حساب کار نمی آید. زنان کارگری هم هستند که با شرکت های پیمان کاری به ویژه در زمینه نظافت کار می کنند. فقط تعداد اندکی از این کارگران قرارداد رسمی دارند و حقوق قانونی برای شان به اجرا در می آید اما اکثریت آن ها را شرکت های پیمان کار بصورت سیاه بکار وا می دارند و بیش از ۵۰% دستمزد دریافتی آن ها را کارفرما تصاحب می کند. این زنان هم تامین اجتماعی ندارند. بیمه بهداشتی ندارند گذشته از این خطری که برایشان و به ویژه برای دختران جوان وجود دارد خطر سوء استفاده جنسی در خانه هایی است که برای کار فرستاده می شوند. در گزارشی خواندم دختر جوانی که برای کار به خانه ای فرستاده شده بود مورد تجاوز قرار گرفت.

بخش دیگر زنان کارگر فصلی در شمال هستند. دوازده ساعت در روز کار می کنند. کار سخت نشا کاری در آب با پشت خمیده که خطر کمردرد، رماتیسم و واریس را برای شان به همراه دارد. معمولا آن ها را با مینی بوس از این استان به آن استان می برند. من دیدم زنان کارگری را که از گیلان برای کار به مازندران آورده بودند.

بخش دیگر زنان کارگر (در بخش آموزش یا) معلمان زن هستند. ۵۴ درصد کل کارکنان آموزش و پرورش را تشکیل می دهند. حقوق شان پایین و معمولا زیر خط فقر قرار دارد. در مورد آن ها سیاست دولت سیاست یک بام و دو هواست. حقوق و مزایای شان با کارمندان دیگر دولت نمی خواند. آن ها بیش از ۱۰ میلیون دانش آموز را پوشش می دهند ولی به دلیل این که بیش از ۲۰۰ هزار کمبود کلاس درس در کشور وجود دارد و معلم هم کم است سرانه دانش آموز به معلم خیلی بالاست. برای این که کلاس درس کیفیت خوب داشته باشد باید حداکثر ۲۰ دانش آموز داشته باشد ولی این کلاس ها گاه بیش از ۴۰ دانش آموز دارند. گذشته از معلمان رسمی ۱۰۰ هزار معلم حق التدریسی وجود دارد که دستمزشان بین ۷۰ تا ۱۰۰ هزار تومان است و گاه مدت ها مثلا ۶ ماه به آن ها داده نمی شود( پرداخت عقب می ماند).

بخش دیگر زنان کارگر( دربخش بهداشت یا) پرستاران هستند. حدود ۱۰۰٫۰۰۰ پرستار در مراکز درمانی کار می کنند. در بخش خصوصی ۹۰% پرستاران زن هستند. آن ها در بخش های خطرناک کار می کنند؛ بخش بیماری های واگیردار و عفونی. شب کاری دارند. شیفت کاری دارند. بازهم به دلیل این که دولت برای کاهش هزینه از تعداد پرستاران کاسته  یا استخدام جدید نکرده اند، سرانه بیمار و تخت به پرستار بسیار بالاست. بطور رسمی هرپرستاری ۹ تخت دارد. گرچه آمارهای ایران آمارهای درستی نیست. حتی همین را طبق برآوری که خودشان کرده اند، اگر بخواهند به ۸ تخت برای هرپرستار تقلیل دهند باید حدود ۲۱۰٫۰۰۰ پرستار جدید استخدام کنند. اکنون چون تعداد پرستار در مراکز درمانی کم است،  پرستاران مجبورند بیش از حد استاندارد کار کنند در حالی که هزاران پرستار تحصیل کرده بیکار داریم.

بخش دیگر زنان کارگر، زنان قالیباف هستند. به طور رسمی دو میلیون کارگاه قالیبافی در ایران وجود دارد که در آن یک یا چند کارگر کار می کنند. در کنار زنان کودکان زیادی هم در این بخش کار می کنند. زنان شاغل در کوره پزخانه ها گروه دیگر زنان کارگر هستند. این جا کار خانوادگی است. بچه های کوچک هم همراه پدر و مادر کار می کنند. کار در کوره پزخانه ها ساعت نمی شناسد. روزانه تا ۱۶ ساعت کار می کنند. زنان نیمی از کارگران کوره پز خانه ها را تشکیل می دهند. با وجودی که از دستمزد ناچیزشان پول بیمه کسر می شود اما بیمه نیستند. برای بچه های شان امکان تحصیل وجود ندارد. مهد کودک ندارند و بچه ها از سه چهار سالگی کار را شروع می کنند.

بخش دیگر زنان کارگر، زنان روستائی هستند که گاه تا ۹۰% کار کاشت، داشت و برداشت را انجام می دهند ولی این ها اصلا کار محسوب نمی شوند. این زنان استقلال مالی ندارند. تامین اجتماعی ندارند. بیمه درمانی ندارند و در محاسبات آماری هم به حساب نمی آیند( کار فامیلی)

بخش عمده دیگری از زنانی که هیچ کس از آن ها حرفی نمی زند زنان خانه دار یا کارگران بدون مزد خانگی هستند. در محاسبه ای که من در مقاله زنان در جمهوری اسلامی انجام دادم که در کتاب سیمای سوسیالیسم شماره ۸ به چاپ رسید می بینیم که سرمایه از سودی که فقط از نگهداری کودکان زیر ۵ سال توسط مادران شان می برد ماهانه چیزی برابر با ۷۶۰ میلیارد تومان است. البته من همه مخارج را بسیار کوچک گرفتم. می بینیم سرمایه برای بازتولید نیروی کار لازم آینده در حقیقت چیزی به زنان نمی پردازد و آن ها را مورد استثمار قرار می دهد. این کار تمام وقت خانگی زنان اصلا کار محسوب نمی شود. می گویند این وظیفه زنانه است!. آن ها بیمه درمانی ندارند. تامین اجتماعی ندارند. بیش از ۱۳ میلیون زن را تحت عنوان خانه دار غیرفعال حساب کرده اند یعنی کار تمام وقت در خانه، نگهداری بچه و بازتولید نیروی انسانی اصلا کار اقتصادی حساب نمی شود. این ها مجموعه چیزهایی بود که در رابطه با زنان کارگر می توانستم بگویم. در حقیقت مشکلاتی که زنان در جامعه ایران با آن مواجه اند تیتروار عبارتند از:

مساله جدائی جنسیتی که در همه جا از اتوبوس، دانشگاه ها، مدارس و غیره وجود دارد. حتی جدیدا صحبت هایی می شود از جدا کردن مطالب کتاب های مدارس ابتدائی دخترانه و پسرانه. البته اسمش را می گذارند تخصصی شدن یا در حقیقت جلوگیری از تخصصی شدن زنان. مساله جدائی جنسیتی در کل جامعه وجود دارد. اول مساله قوانین،؛ قوانین مدنی، قضایی، کیفری، ازدواج، طلاق، ارث همه و همه چیزهایی که در رابطه با زنان است. دوم اجبارهای اجتماعی؛ اجبار در پوشش، در گرایش جنسی به نحوی که آن ها را مجبور می کنند که تغییر جنسیت  بدهند، دخالت در امور، روابط و مناسبات شخصی، عدم دستیابی به تسهیلات و امکانات اقتصادی اجتماعی و سیاسی که در حقیقت باعث به حاشیه رانده شدن زنان می شود. عدم حمایت اجتماعی و مالی از زنان و اجبار آن ها به تحمل شرایط ناگوار زندگی( زناشوئی). بسیاری از زنان به زندگی زناشوئی همراه با سختی، کتک و خشونت ادامه می دهند فقط بخاطر این که هیچ امکان مالی ندارند(حمایت مالی و جانی). دیگر خشونت های خانگی و زن آزاری است که با حمایت مستقیم قانونی انجام می شود. مثلا حق تمکین که برای آن حتی می شود زن را کتک زد. در سمیناری که جدیدا انجام شد گفتند مهم ترین مساله حق ارضای مردان است.

بخش دیگر زنانی هستند که با عنوان تن فروش مطرح می شوند. آن ها مجبورند برای گذراندن زندگی خانواده خود تن به خود فروشی بدهند. این مساله در حقیقت یک معضل اجتماعی در جامعه ایران است. مساله خودفروشی خود خواسته نیست بلکه اجبار اجتماعی است. آن ها باید در حقیقت جزو زنان کارگر بحساب آیند و باید شرایطی فراهم شود که از این شرایط خارج شوند و بتوانند یک کار مناسب پیدا کنند.

س: بنظر شما با توجه به شرایط و وضعیتی که زنان کارگر با آن مواجه اند چه راه هایی را برای پایان دادن این وضعیت و مشکلات زنان کارگر پیشنهاد می کنید؟

ج: من معتقدم زنان به دلیل همه این چیزها و مشکلاتی که دارند یعنی مساله قرارداد موقت کار، تبعیض جنسی در کار، تبعیض در دستمزدها، عدم تامین اجتماعی، پایین بودن دستمزدها، مساله مرخصی زایمان، نبود مهد کودک، عدم امنیت شغلی، حق ایاب و ذهاب، تغذیه در محل کار، حق طلاق، حق نگهداری کودک( نه فقط حصانت) مساله ازدواج های مجدد. همه این ها و بویژه برای زنان نظافتچی و شاغل در بسته بندی. همه این ها مسائلی است که امکان تشکل یابی زنان برای آن ها وجود دارد ولی به دلایلی شرایط اختناقی که ایجاد کردند و ترس از دست دادن کار و شرایط سخت اقتصادی زندگی، زنان می ترسند خودشان را در این زمینه ها وارد کنند. اما باید در این زمینه ها شروع کرد. ترسی بالاتر از مرگ که وجود ندارد؛ زندگی با این حداقل هایی که داریم زندگی می کنیم رفتن بسوی مرگ است. بنابراین باید در این جهت حرکت شود و سازماندهی بخاطر این مسائل که عام است و برای همه زنان و حتی برای مردان هم باید پیش برود. در ضمن جامعه ایران یک جامعه قطبی شده است. مناطق فقیر نشین داریم. مناطق کارگرنشین داریم. جمعیتی عظیمی داریم که بیکار است. همه این ها امکان سازماندهی را فراهم می کند.

س: در رابطه با زنان سرپرست خانوار نظرتان چیست؟

ج: زنان سرپرست خانوار الان در ایران جمعیت بزرگی هستند. در سال ۸۵ این زنان ۱٫۶۴۵٫۰۰۰ بودند و حدودا ۱۰% کل خانوارها را تشکیل می دادند در حالی که ۵ سال پیش ۴٫۸% بودند. تازه این آمارها واقعی نیستند بخاطر این که مردانی را بیمار و از کارافتاده اند، زندانی اند، معتادند، متواری اند را هنوز سرپرست می دانند و این خانوارها را مردسرپرست محسوب می کنند در حالی که این خانوارها در حقیقت زن سرپرست هستند. همین طور است خانوارهای زنانی که با تن فروشی خانوار خود را تامین می کنند. بطور کلی آمار واقعی را ما می توانیم بین ۳ تا ۴ میلیون بگذاریم. من محاسبه کردم که اگر این زنان ۳ میلیون باشند و تنها ۲ بچه داشته باشند می شوند مجموعا ۹ میلیون نفر یعنی ۱۱% کل جمعیت. اگر ۴ میلیون باشند با ۲ بچه ۱۲ میلون نفر می شوند؛ یعنی ۲۰% کل جمعیت را تشکیل می دهند. در سال های اخیرخانوارهای زن سرپرست ۳۵% رشد داشته است. در تحقیقی از خانم شادی طلب خواندم که بیش از ۵۰% خانوارهای زن سرپرست جزو فقیرترین گروهها در ایران هستند. ۸۰% این زنان خانه دارند. آن هایی که تحت پوشش کمبته امداد قراردارند پولی که بعنوان کمک به آن ها داده می شود در حقیقت تحقیر آن هاست. به خانوارهایی که با خود سرپرست ۷ نفر را زیر پوشش دارد حداکثر ماهی ۶۰٫۰۰۰ تومان می دهند. خانواده ای را می شناسم که با ۴ فرزند ماهانه ۵۰٫۰۰۰ تومان کمک دریافت می کند. این ۵۰٫۰۰۰ تومان با توجه به شرایط ایران چه دردی را می تواند درمان کند. طبق قانون خودشان گفتند این کمک ها باید تا ۴۰% حداقل دستمزد باشد. تازه کارگرانی که حداقل دستمزد را می گیرند مجبورند اضافه کاری کنند. دو شیفت کاری کنند که زندگی شان بگردد ولی به این خانوارها همان ۴۰% قانونی را هم نمی دهند بلکه بین ۱۰ تا ۲۰ درصد را می دهند.

کلا زنان سرپرست خانوار مشاغل مختلف دارند. در شهرها اکثرا باسوادند و شامل متخصصین، کارمند، کارگران صنعتی، خدمات، فروشندگی تا کارگر ساده اند. در روستاها بیشتر کارگر کشاورزی اند یا به صنایع دستی و خدمات اشتغال دارند. آن هایی که کار می کنند بدلیل این که باید از بچه ها نگهداری کنند مشاغل پاره وقت یا نیمه وقت دارند. اکثرا مسکن شخصی ندارند. ۶۶% زنان سرپرست خانوار بالای ۵۰ سال سن دارند. در کتاب تازه های آمار از مرکز ایران خواندم که در سال ۷۵ تعداد زیادی یعنی بیش از ۱۰٫۰۰۰ نفر از سرپرستان خانوار زیر ۲۰ سال سن دارند. یعنی این قدر سطح سنی پایین آمده است.

چرائی بالا رفتن شمار خانوارهای زن سرپرست در این سال ها عبارتند از مساله ۸ سال جنگ و بیوه شده تعداد زیادی از زنان، کاهش سن ازدواج تا ۹ سال و ازدواج های اجباری که دختران را در سن پایین مجبور به ازدواج می کنند و بعد این ازدواج ها منجر به طلاق می شود. اختلاف سنی بین زن و مرد موقع ازدواج، اعتیاد مردان، سربازی مردان، بیکاری، از کارافتادگی همسر، حوادث ضمن کار برای مردان. خلاصه همه این موارد باعث می شود که تعداد زنان سرپرست خانوار بالا برود. این زنان برای خودشان مثل بقیه زنان مشکلات خود را دارند. نبود تامین اجتماعی، کمبود یا نبود حمایت اجتماعی، مشکلات دستیابی به امکانات و فرصت ها، فقدان آمورش شغلی و حرفه ای و تبعیض که در هم جا علیه زنان بکار برده می شود. مشکلات اجتماعی که از دید منفی به زنان مطلقه یا زنانی که تنها زندگی می کنند، وجود دارد. تبعیض قانونی در مورد زنان در همه جا خود را نشان می دهد؛ مثلا آن طور که خانم شادی طلب می گوید یک زن نمی تواند برای بچه خود حساب بانکی باز کند. یک مشکل عمده زنان سرپرست خانوار این است که این زنان خودشان را فدای خانواده می کنند یعنی در این حالت دیگر به مشکلات و نیازهای جسمی و روانی خود اصلا توجه نمی کنند. به همین دلیل امکان ابتلا به افسردگی در آن ها خیلی زیاد است. یک تعداد زیادی هم هستند؛ در جائی خواندم که ۳۶% خانوارها را خانوارهای تک نفره تشکیل می دهد که زنانی اند که ازدواج نکرده اند یا بیوه شده اند یا مطلقه اند. معمولا این طور است که این ها تکفل یک خانواده، پدر، مادر یا برادر و خواهرهای کوچکتر را بعهده دارند ولی تعداد کمی از آن ها تحت پوشش قرار داردند و پوششی هم که می دهند بسیار ناچیز است و می شود حتی از آن صرفنظر کرد چون چیزی را درمان نمی کند.

سوال آخر: نقش زنان کارگر در رابطه با اعتصابات و اعتراضات کارگری چگونه است؟ چون این روزها ما شاهد اعتصاب ها و اعتراضات کارگری در نقاط مختلف هستیم. زنان در این وضعیت چقدر نقش دارند و چقدر می توانند در آن شرکت داشته باشند؟

ج: در این رابطه زنان از دو طریق یعنی بعنوان زنان کارگر یعنی خودشان بعنوان کارگر در اعتصاب شرکت می کنند و یکی هم بعنوان خانواده کارگران اعتصابی(مرد) که این مورد را در رابطه با کارگران هفت تپه دیدیم که زنان بعنوان خانواده اعتصابیون نقش مهمی بازی کردند.

زنان بعنوان کارگر برای خواسته های خودشان مسلما اعتراض خواهند کرد و باید هم اعتراض کنند. بعنوان زنان کارگر مشکلاتشان خیلی زیاد است ولی متاسفانه اولا بدلیل این که زنان کارگر را از کارخانه هایی که جمعیت زیاد( شاغلین) داشت خارج کردند و در کارگاه های کوچک ۴-۱۰ نفره یا کمتر گذاشتند امکان حرکت جمعی آن ها خیلی کم تر شده است. ارتباطات وجود ندارد. شبکه ای که این کارگران را بهم وصل کند وجود ندارد. در نتیجه ما کمتر از زنان کارگر می شنویم که در اعتصابات هستید و یا در رابطه با مسایل خودشان اعتراض دارند. اما خوشبختانه در بخشی از زنان کارگر این را بخوبی می بینیم یعنی بین معلمان و پرستاران. به ویژه که اکثریت پرستاران زن هستند که در اعتصابات بخوبی از حقوق خود دفاع می کنند. خواسته های شان را بیان می کنند. بطور کلی جامعه ما اگر بخواهد، اگر جامعه کارگری ما بخواهد در جهت درست حرکت کند باید پیوندی شبکه ای بین همه این ها بوجود بیاورد. زنان کارگر همه بهمه اتصال پیدا کنند. آن هایی که در کارگاه های کوچکند، آن هایی که در کارگاه های بزرگند. بعد شبکه سراسری همه کارگرانی که مشکل دارند و همه کارگرانی که مشکل ندارند. یعنی اگر کارگرانی که مشکل ندارند، از کارگرانی که مشکل دارند حمایت نکنند، این کارگران هم موفق نمی شوند. مثلا اگر کارگران نفت، کارگران پتروشیمی، کارگران برق و آب یعنی اگر همه کارگران با هم نباشند، فرضا زنان کارگر کارگاه های زیر ۱۰ نفر نمی توانند کاری را پیش ببرند. بنابراین من فکر می کنم که نفش زنان، نقش زنان کارگر باید این باشد که بیایند رابط بشوند و اصلا این جنبش زنان را که خود را بعنوان بی طبقه معرفی می کند، به طبقه کارگر پیوند دهند و این جنبش( جنبش طبقه کارگررا با پیوند سایر جنبش های موجود در جامعه که منفرد حرکت می کنند) را قوی کنند.

ممنون بخاطر گفتگو