رضا براهنی نقاد زبر دست و تاثیر گذار عرصۀ ادبیات ایران در گذشت .
نقد ادبی در ایران قبل از براهنی با مانع بزرگ و جان سخت سنت های ادبی جا افتاده و هواداران آن و همچنین اظهار فضل و مخالفت روشنفکران مواجه بود .
در دهۀ چهل براهنی با آگاهی و جسارت نقد ادبی و جهان بینی جدید و امروزی ادبیات را با نقد های موثرش متحول کرد که حاصل این تحول و دگرگونی کتابهای قصه نویسی و طلا در مس است .
اشاراتی بر آثار براهنی
آگاهی و احاطۀ او بر ادبیات دنیا و درونی کردن این آگاهی و خلق آثار و ادبیاتی غنی و با ارزش .
نقد سنت گرایی در شعر جدید فارسی و در اشعار شاعرانی که میشود آنها را نئو کلاسیک هم نامید مانند توللی ، نادر پور ، کسرایی ، سایه و مشیری .
نقد و بررسی آثار چوبک ، هدایت ، ال احمد ، علوی ، گلستان ، جمال زاده و ساعدی در قصه نویسی او و بررسی جامع و پویای شعر شاعران نوگرا مثل شاملو ، اخوان ، فروغ و سپهری و … خواندنی و بیاد ماندنی است .
ارتقای زبان زیبای ادبی فارسی بیهقی ، کسروی و آل احمد … را در نوشته های براهنی باید دید . زبان و بیانی صریح ، تعرضی و پرکشش و خطابی .
روایت خاطره ، پرداحت و تصویر دیگران با زبانی بغایت خواندنی و زیبا در آثار براهنی چشمگیر است .
شاعر بودن براهنی برعکس نظر خیلی ها در این مورد
شعر فارسی شاعران بسیاری را با اشعاری خوبی هم که داشته اند و فراموش شده اند . براهنی با سرودن چند شعر اجتماعی و اشعاری تغزلی و عاشقانه مثل شعرهای ” نیامد ” و ” گل بر گستردۀ ماه ” شاعری ماندگار و تکرار نشدنی است .
تسلط بر زبان انگلیسی او ، باعث ترجمۀ آثاری شده که از آن میان میتوان به لنین جوان اشاره کرد که زیبایی زبان و نوشتار تروتسکی را به بهترین وجه به فارسی برگردانده است .
براهنی و سیاست
براهنی چپ بود و چپ هم ماند . اما مارکسیست نبود . سیر نزولی دیدگاه و مواضع چپ در دهه های گذشته حاصلش انفعال و یاس و در خود ماندگی این چپ است . این به براهنی تنها مربوط نیست . سرنوشت محتوم چپ بود و هست .
در دیدگاه ها و نظرات براهنی بعد از قیام عرفان و گرایش به ایده الیسم نه چندان قوی را میتوان مشاهده کرد .
دیدگاههای سیاسی انحرافی این چهرۀ ماندگار و موثر ادبیات ایران را میتوان در سیاست و نگاهش به اسلام در کتاب تاریخ مذکر و نامه اش به خمینی قبل از قیام و دفاعش از جنبش سبز دید . که با پیروزی قیام حکومت اسلامی را شناخت و دیگر از سبز ها هم دفاع نکرد .
در اوایل دهۀ پنجاه براهنی با نگارش مطلبی در مورد فرهنگ حاکم بر جامعه دستگیر و زندانی و شکنجه شد . بعد از آزادی به امریکا رفت و افشاگری وسیعی بر علیه شاه و شکنجه هایش براه انداخت . در همین ایام به جریان تروتسکیستی بابک زهرایی پیوست . براهنی که چپ بود و بدرستی ضد استالین به اشتباه و به گمان اینکه هر جریان تروتسکیستی ، تروتسکی است و رادیکال . آنهم بخش راست تروتسکیستها و با مواضع ارتجاعی شان ، تروتسکیست شد . که بزودی فاصله گرفت .
منشاء این انحراف سیاسی و نامه نوشتن به خمینی همین جاست . این اشتباهی بود که تقربیا” همگی مرتکب شدند . بعد از قیام و با برآمدن جمهوری اسلامی براهنی که عمیقا” آزادیخواه بود به اشتباه خود پی برد و در کانون نویسندگان در مقابل آزادی کشی این حکومت برآمد . بارها و مدت ها تحت نظر و کنترل ارتجاع حاکم قرار گرفت . زندانی شد و نامش در لیست مرگ در آمد . ناچار خود و خانواده اش به کانادا مهاجرت کردند . دومین اشتباه او دفاع از سبز ها بود . آنهم در ادامۀ همان بحث آزادی بیان . که این بار هم حتما” به اشتباه خود پی برد . در سالهای آخر عمر هم از سیاست فاصله گرفت .
باید در نظر گرفت که واقعیت این است یک فعال عرصۀ ادبی ، فعال سیاسی نیست . اگر چه به سیاست هم به پردازد . او قبل هر چیز خالق آثار خویش است و در آثارش است که مواضع نظری و سیاسی خود را نشان میدهد . استبداد با این آثار و خالق آن چگونه برخورد خواهد کرد ، معلوم است .
ماندن فعالین ادبی ضد استبداد و خواهان آزادی بیان در جامعه ای دیکتاتوری یک تناقض است . نویسنده یا باید پلاتفرمش سیاسی را بیان کند و کشته شود یا در لفافه حرفهایش را بزند که آنهم همان سرنوشت را پیدا خواهد کرد . ماندن در جامعۀ استبدادی و ضد استبدادی عمل کردن غیر ممکن است . یک نویسندۀ یا باید بماند و کشته شود یا بگریزد و در تبعید به سرنوشت دیگر گرفتار شود . ماندن و کشته شدن این چنینی از دیدگاه و نگاه یک صاحب تفکر کودکانه شاید جالب باشد ، اما این از نگاهی اصولی عمکردی عقلی و سیاسی نیست . ماندن در چنین جامعه ای یک تناقض است . باید بود و ماند و مبارزه کرد .
افکار و عملکرد براهنی در دوران شاه و حکومت اسلامی نشان داد یک نویسندۀ آزادیخواه و ضد استبداد ، طرفدار و فعال آزادی بیان و ضد آزادی کشی بود . یادش گرامی باد .
بهروز شادیمقدم
۲۱.۴.۲۰۲۲
